Tóm tắt: Cùng tác động sâu rộng của cách mạng công nghiệp 4.0 đến đời sống xã hội, thanh niên ngày càng đóng vai trò quan trọng hoạt động sản xuất, lưu hành và phát triển các sản phẩm văn hóa, nghệ thuật số. Chủ đề nghiên cứu này khá mới mẻ thu hút sự quan tâm của các nhà khoa học, nhà quản lý và hoạch định chính sách. Dựa trên kết quả đề tài khoa học cấp bộ Trung ương Đoàn TNCS Hồ Chí Minh năm 2023 “Lưu hành và phát triển các sản phẩm văn hóa số của thanh niên hiện nay”, mã số ĐT.KXĐTN 23-08, bài viết tập trung phân tích một số nội dung, gợi mở những định hướng nghiên cứu khoa học về thanh niên và trách nhiệm thanh niên tham gia các hoạt động văn hóa số hiện nay.
Từ khóa: thanh niên, sản xuất, lưu hành và phát triển văn hóa, nghệ thuật số
- Nhận thức đúng đắn về vị trí, vai trò, chức năng, nhiệm vụ của các sản phẩm văn hóa, nghệ thuật số của thanh niên trong bối cảnh phát triển cách mạng công nghiệp 4.0
Văn hóa, nghệ thuật từ lâu đã được xem như là một hình thái ý thức xã hội có tính không gian, thời gian đặc biệt, thể hiện tập trung các mối quan hệ xã hội, những cảm xúc thẩm mỹ của con người đối với hiện thực. Hình thái ấy là sự tổng hợp khả năng tư duy sáng tạo với những xúc cảm tự nhiên của con người trong cuộc sống thông qua những quy luật của cái đẹp.
Thực tế cho thấy, chỉ có thể xem xét văn hóa, nghệ thuật như là một hiện tượng xã hội và những mối liên hệ thực tế giữa nó với cơ sở hạ tầng của xã hội, chúng ta mới có thể hiểu được bản chất sự tồn tại, vận động, phát triển, cũng như tầm quan trọng của nó trong sự phát triển xã hội. Coi văn hóa, nghệ thuật là một bộ phận trong cơ cấu của đời sống xã hội, chúng ta mới có thể hiểu được vị trí, chức năng, sự biến đổi và phát triển của nó, trên cơ sở đó, nâng cao vai trò quan trọng của nó trong công cuộc xây dựng và phát triển đất nước.
Bởi vậy, sự vận động và phát triển của xã hội chính là cơ sở cho sự vận động và phát triển của văn hóa, nghệ thuật từ nội dung, phương thức hoạt động và các hình thức biểu cảm của văn hóa, nghệ thuật. Nếu sự phát triển của văn hóa, nghệ thuật là một quá trình vận động sáng tạo không ngừng cả về nội dung và phương thức hoạt động từ thế hệ này sang thế hệ khác, thì chính nó cũng là kết quả tự nhiên của sự phát triển những điều kiện kinh tế-xã hội, của con người và xã hội.
Sự tồn tại và vận động của nghệ thuật trong mỗi giai đoạn lịch sử là sự phản ánh tập trung nhất những đặc trưng của giai đoạn đó. Bởi vậy, để xem xét một sự vận động, biến đổi của hoạt động nghệ thuật chúng ta không thể không đặt nó trong sự vận động và biến đổi của chính cơ sở kinh tế xã hội.
Về phương diện này, để giải thích được những biến đổi trong nội dung và hình thức của các sản phẩm văn hóa, nghệ thuật số trong giai đoạn hiện nay, đặc biệt là sự xuất hiện của nhiều nội dung và hình thức văn hóa, nghệ thuật số mới mẻ liên quan đến công tác truyền thông, mạng xã hội và công nghệ thông tin (The art on network), sản phẩm nghệ thuật đa phương tiện (Computer art and multimedia art), văn hóa số (Digital culture), các mạng liên kết các cá nhân và tổ chức hoạt động văn hóa, nghệ thuật (social networking for artists)…chúng ta không thể không phân tích những biến đổi của chính xã hội hiện đại gắn liền với các cuộc cách mạng khoa học và công nghệ.
- Nghiên cứu sự gắn kết văn hóa, nghệ thuật và công nghệ của thanh niên gắn với xã hội hiện đại
Nhân loại chúng ta đã trải qua những cuộc cách mạng công nghiệp to lớn, dẫn đến những biến đổi kinh tế xã hội thần kỳ. Cũng chính từ sự phát triển của các cuộc cách mạng công nghiệp mà nền móng cho các cuộc cách mạng về thông tin, cách mạng về văn hóa, nghệ thật cũng xuất hiện. Rất nhiều những tiến bộ về mặt kinh tế và kỹ thuật về hạ tầng điện tử, máy tính và công nghệ kĩ thuật số trên nền tảng là sự phát triển của chất bán dẫn, siêu máy tính (thập niên 1960), máy tính cá nhân trong thập niên 1970 và 1980 và internet trong thập niên 1990 đã xuất hiện và từng bước làm thay đổi thế giới, thay đổi cuộc sống, quan điểm sáng tạo và cảm thụ nghệ thuật của con người.
Đặc biệt, cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư 4.0 bắt đầu vào đầu thế kỷ XXI, đã giúp cho việc hình thành trên nền tảng của cuộc cách mạng số những công nghệ mới như in 3D, robot, trí tuệ nhân tạo, các công nghệ nano, công nghệ sinh học, các loại vật liệu mới…Tất cả đã tác động mạnh mẽ đến cuộc sống, tri thức, lao động và sáng tạo, lối sống và nhân cách, làm biến đổi mạnh mẽ trong nhận thức và tình cảm thẩm mỹ của con người, đặc biệt giới trẻ. Chính điều đó đã đòi hỏi phải thay đổi mạnh mẽ những nội dung, hình thức của các sản phẩm văn hóa, nghệ thuật, làm xuất hiện xu hướng lưu hành và phát triển các sản phẩm văn hóa số của thanh niên.
Sự lưu hành và phát triển các sản phẩm văn hóa số nói chung và sự xuất hiện lưu hành và phát triển các sản phẩm văn hóa số của thanh niên nói riêng ở nước ta trong những năm gần đây đã đặt ra rất nhiều vấn đề mới mẻ. Những quan điểm chưa thống nhất, gây ra các cuộc tranh luận sôi nổi trong dư luận xã hội và giới nghiên cứu học thuật, đòi hỏi một sự nghiên cứu toàn diện và sâu sắc về nó.
Các tài liệu khoa học đã chỉ ra rằng, ngay từ những năm 50 – 60 của thế kỷ XX, các nhà hoạt động văn hóa, nghệ thuật mà khởi nguồn là Andy Warhol, nhà sản xuất, họa sĩ và đạo diễn điện ảnh nổi tiếng người Mỹ, đã kêu gọi sự gắn kết giữa văn hóa nghệ thuật và công nghệ trong sáng tạo văn hóa, nghệ thuật. Ông cũng là nhân vật hàng đầu thực hiện việc phối hợp giữa hoạt động nghệ thuật với những kiến thức về tin học và internet, vận dụng nó trong xu hướng phát triển của nghệ thuật thị giác
Thông qua internet và sau này là các mạng xã hội, Andy Warhol đã đặt các tác phẩm của mình vào trong những mối quan hệ giữa thực hành sáng tạo văn hóa, nghệ thuật với sự vận dụng các công nghệ mới, đặt nội dung văn hóa, nghệ thuật vào không gian sáng tạo của truyền thông và quảng cáo, đưa các kỹ thuật, kỹ xảo của công nghệ vào sản xuất các sản phẩm văn hóa, nghệ thuật số, trên cơ sở sự phối, kết hợp của nhiều phương tiện hoạt động văn hóa, nghệ thuật, bao gồm cả hội họa, nhiếp ảnh, điêu khắc và âm nhạc trong các trường quay 3D và sáng tạo ra các môi trường nghệ thuật ảo…
Nhiều câu tuyên ngôn mới về nghệ thuật cho rằng tất cả những thành quả mới mẻ của khoa học và công nghệ đều tạo ra môi trường và phương tiện mới cho sự cảm thụ và sáng tạo văn hóa, nghệ thuật đã và đang là cơ sở cho những quan điểm có tính phương pháp luận về lưu hành và phát triển các sản phẩm văn hóa số của thanh niên hiện nay. Chính sự gắn kết giữa văn hóa nghệ thuât với internet và mạng xã hội đã đưa nghệ thuật vào một không gian sáng tạo mới, dẫn đến một sự phát triển mới cho các loại hình nghệ thuật. Khái niệm Internet of Things (vạn vật kết nối) đã xuất hiện và được dùng để chỉ sự kết hợp của internet, công nghệ vi cơ điện tử và công nghệ không dây nhằm đưa tất cả những gì cần thiết nhất cho tư duy vào không gian mạng. Nó giúp cho người làm nghệ thuật có thể kết nối với cả các thiết bị hỗ trợ từ công việc sáng tạo nghệ thuật tới cuộc sống thường nhật
- Sự cần thiết nghiên cứu bổ sung mối liên hệ giữa những đặc điểm thanh niên với lưu hành, phát triển các sản phẩm văn hóa số lành mạnh, tích cực, tạo cơ sở khoa học và thực tiễn, phát huy vai trò của nhóm tuổi này vào sự nghiệp xây dựng và phát triển văn hóa, đất nước trong kỷ nguyên số.
Trong bối cảnh kỷ nguyên số và cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư phát triển lớn mạnh như hiện nay, việc áp dụng khoa học công nghệ và chuyển đổi số là một xu hướng tất yếu khách quan diễn ra toàn diện mọi mặt đời sống, trên phạm vi toàn cầu và Việt Nam cũng không nằm ngoài xu hướng này. Tất cả các lĩnh vực từ kinh tế, văn hóa, chính trị, xã hội, an ninh, quốc phòng,.. đang triển khai những nhiệm vụ cụ thể về chuyển đổi số và năng lực số của công dân cũng dần trở thành nguồn lực đặc biệt quan trọng trong sự phát triển của mỗi quốc gia, mỗi cộng đồng và mỗi các nhân. Tận dụng ưu thế của công nghệ, nhiều quốc gia “đi sau” đã nhanh chóng bứt phá, trở thành những nước phát triển, đóng vai trò dẫn dắt khu vực và thế giới. Ở chiều ngược lại, những nước không kịp thời thay đổi, không có giải pháp hữu hiệu ứng dụng, phát triển công nghệ đã dần tụt hậu, mất vai trò và vị thế của mình. Trong bối cảnh đó, một nguồn nhân lực trẻ chất lượng cao, có kiến thức, kỹ năng số sẽ trở thành lực lượng vô cùng quan trọng, có tính quyết định. Do vậy, việc đầu tư phát triển năng lực số cho thanh niên, được rất nhiều nước quan tâm, đầu tư mạnh mẽ, trở thành chiến lược quốc gia, trong đó có Việt Nam.
Mục tiêu tổng quát của Chiến lược phát triển thanh niên Việt Nam giai đoạn 2021 – 2030 đã xác định mục tiêu: Xây dựng thế hệ thanh niên Việt Nam phát triển toàn diện,.. năng động, sáng tạo, làm chủ khoa học, công nghệ. Phát triển nguồn nhân lực trẻ chất lượng cao đáp ứng yêu cầu phát triển nhanh và bền vững của đất nước và hội nhập quốc tế. Phát huy tinh thần cống hiến, xung kích, tình nguyện và nâng cao trách nhiệm của thanh niên trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.
Cùng với xu hướng chung của thời đại, lĩnh vực văn hóa cũng đặt ra những yêu cầu về chuyển đổi số, góp phần thực hiện mục tiêu xây dựng một nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, là động lực cho phát triển đất nước và hội nhập quốc tế. Không chỉ dừng lại ở việc bảo vệ và phát huy bản sắc văn hoá dân tộc, nhất là các giá trị văn hoá truyền thống và cách mạng; đấu tranh chống các khuynh hướng đồng hoá, nô dịch về văn hoá mà còn cần tiếp thu tinh hoa văn hoá, khoa học, giáo dục của nhân loại để xây dựng, phát triển văn hóa, con người Việt Nam tiến kịp, tiến cùng thời đại.
Vấn đề bảo tồn, phát triển văn hóa nói chung và sản phẩm văn hóa số nói riêng luôn gắn liền và có mối quan hệ mật thiết với sự phát triển của con người. Một mặt con người vận dụng các phương tiện, thiết bị hiện đại để sản xuất những sản phẩm văn hóa số, góp phần truyền tải các giả trị văn hóa của Việt Nam đến đông đảo công chúng trong và ngoài nước; mặt khác, các sản phẩm văn hóa số cũng trở thành nhân tố thúc đẩy con người tự hoàn thiện nhân cách, thấm sâu vào toàn bộ đời sống và hoạt động xã hội, vào mọi lĩnh vực sinh hoạt và quan hệ con người, trở thành sức mạnh nội sinh, động lực đột phá cho phát triển đất nước và hội nhập quốc tế.
Trong công cuộc thực hiện mục tiêu về văn hóa như đã đặt ra ở Đại hội XIII, đặc biệt là áp dụng khoa học công nghệ trong lưu hành và phát triển các sản phẩm văn hóa số, thanh niên Việt Nam, với lực lượng đông đảo, có mặt ở tất cả các địa bàn, các lĩnh vực kinh tế, văn hóa – xã hội, an ninh, quốc phòng của đất nước; với sức trẻ, sự năng động, sáng tạo, nhạy bén, dễ dàng tiếp thu công nghệ hiện đại sẽ là lực lượng quan trọng trong việc xây dựng và phát huy truyền thống văn hoá của dân tộc, cũng như quảng bá hình ảnh, đất nước, con người Việt Nam ra trường quốc tế. Mỗi thanh niên Việt Nam sẽ là một sứ giả văn hoá, góp phần xây dựng và bảo vệ biên cương văn hoá tư tưởng của nước nhà. Điều này đã đặt ra yêu cầu cần phải nghiên cứu vấn đề lưu hành và phát triển các sản phẩm văn hóa số của thanh niên hiện nay để có một cái nhìn chân thực, bao quát về thực trạng sản xuất, lưu hành và phát triển các sản phẩm văn hóa số của thanh niên. Trên cơ sở đó, đề xuất các giải pháp nhằm chủ động phát huy vai trò của thanh niên vào cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và sự nghiệp xây dựng và phát triển văn hóa, đất nước trong kỷ nguyên số.
- Sự cần thiết nghiên cứu bổ sung mối quan hệ giữa sự phát triển công nghệ, sự mở rộng của mạng lưới truyền thông đa phương tiện với hoạt động sáng tạo, lưu hành, phát triển các sản phẩm văn hóa số của thanh niên.
Thực tế cho thấy, ở nước ta, sự phát triển của công nghệ thông tin và mạng xã hội và vai trò ngày càng lớn của thanh niên thế hệ Z, thế hệ U đã tạo điều kiện cho các sản phẩm văn hóa số xuất hiện ngày càng nhiều và rộng khắp, thu hút sự quan tâm ngày càng đông đảo của công chúng đặc biệt là thế hệ trẻ trên không gian mạng. Truyền thông với những phương tiện ngày càng hiện đại của nó đã kích thích cảm hứng sáng tạo của một bộ phận thanh niên sản xuất sản phẩm văn hóa số, mang lại cho họ cả những lợi ích về sáng tạo lẫn lợi ích kinh tế. Ở chiều ngược lại, sự tham gia của các sản phẩm văn hóa, nghệ thuật số vào hoạt động truyền thông cũng làm phong phú hơn cho hoạt động truyền thông cả về nội dung lẫn hình thức chuyển tải thông tin, đặt ra nhiều vấn đề mới mẻ cho cả truyền thông và nghệ thuật.
Tuy nhiên, những công trình nghiên cứu bước đầu và chưa có hệ thống được đề cập tới trong phần tổng quan đã chỉ ra rằng, do sự thiếu vắng một chiến lược về việc vận dụng, lưu hành và phát triển các sản phẩm văn hóa, nghệ thuật của thanh niên mà chúng ta phải đối diện với rất nhiều khó khăn lúng túng trong vấn đề này. Cùng với đó, luật pháp và các chính sách được ban hành cũng chưa có được những cơ sở lý luận và thực tiễn cần thiết, dựa trên những sự nghiên cứu hệ thống, đúng đắn, nghiêm túc và sát thực tế.
Việc thiếu sự chặt chẽ và nghiêm túc về luật pháp, thiếu sự quan tâm, kiểm soát của các nhà quản lý mạng và quản lý sản phẩm văn hóa số của thanh niên cũng khiến cho không gian văn hóa, nghệ thuật số có thể trở thành nơi lan tỏa truyền bá nhiều sản phẩm không trong sáng, ảnh hưởng đến tâm lý, nhận thức, nhân cách, lối sống của xã hội nói chung và nhóm thanh niên nói riêng. Có nhiều bản nhạc tranh vẽ, tiểu phẩm điện ảnh, video, còn xuất hiện ca ngợi bạo lực, ca ngợi những người hùng đập phá nhà, đốt xe và cả những kẻ giết người hàng loạt như Lê Văn Luyện, Nguyễn Tùng Dương, gần đây là những hiện tượng như Khá Bảnh, Huấn hoa hồng…. Trong bối cảnh mà trình độ cảm thụ thẩm mỹ của một bộ phận xã hội còn chưa cao sự, xuất hiện của những sản phẩm mang danh nghệ thuật nói trên đã gây ra những hệ quả không thể lường trước được đối với sự định hướng thẩm mỹ và nhân cách của công chúng…
Công tác quản lý các sản phẩm văn hóa số của thanh niên trong những năm gần đây còn vấp phải nhiều khó khăn lúng túng. Cho đến nay chúng ta vẫn chưa thống nhất được nhiều quan điểm cơ bản cho một định hướng chiến lược về phát triển văn hóa, nghệ thuật nói chung và việc lưu hành và phát triển các sản phẩm văn hóa, nghệ thuật số trên không gian mạng của thanh niên nói riêng.
Do chính sách của nhà nước và luật pháp liên quan đến việc lưu hành và phát triển các sản phẩm văn hóa, nghệ thuật số vẫn còn chưa thật đầy đủ và có hiệu quả đối với thực tiễn nên chúng ta cũng chưa thể phát huy hết được những mặt ưu điểm, tích cực và tiến bộ của việc lưu hành và phát triển các loại hình nghệ thuật trên không gian mạng. Chúng ta chưa sản xuất, khai thác và truyền bá được nhiều sản phẩm văn hóa số lành mạnh, giá trị cho tới công chúng, đặc biệt là thanh niên. Chúng ta cũng chưa tạo ra được cơ sở khoa học và thực tiễn tốt để vận dụng tốt những ưu thế của không gian mạng hướng tới việc phát triển tốt hơn nền văn hóa, nghệ thuật số tương xứng với những đòi hỏi của công cuộc công nghiệp hóa và hiện đại hóa đất nước.
Bởi vậy, nhu cầu cấp thiết phải nghiên cứu nhằm nâng cao nhận thức, tiến tới xây dựng những luận cứ khoa học và thực tiễn cơ bản cho việc lưu hành và phát triển các sản phẩm văn hóa số của thanh niên.
- Nghiên cứu làm rõ được những luận cứ khoa học cần thiết cho đề xuất các giải pháp hợp lý, tăng cường phát huy những mặt tích cực, khắc phục những mặt hạn chế những mặt tiêu cực để việc lưu hành và phát triển các sản phẩm văn hóa số của thanh niên ngày càng hiệu quả hơn
Trên cơ sở nghiên cứu làm rõ được các vấn đề lý luận và thực tiễn cơ bản có liên quan tới mối quan hệ giữa những biến đổi về kinh tế xã hội của đất nước, phân tích thực trạng những xu hướng lưu hành và phát triển các sản phẩm văn hóa số của thanh niên, chúng ta sẽ có điều kiện để tạo sự thống nhất chung trong nhận thức và hành động, để đưa ra được các giải pháp hợp lý và khả thi cho vấn đề quan trọng này.
Về phương diện này, việc đề xuất các giải pháp phải dựa trên sự tổng hợp, hợp lý từ kết quả của những vấn đề đã được nghiên cứu. Những giải pháp này phải căn cứ trên những quan điểm toàn diện, tổng thể và đồng bộ từ khâu xác định và hoàn thiện chính sách, xây dựng hệ thống pháp luật tương ứng với nhu cầu quản lý thực tiễn, củng cố và hoàn thiện cơ chế, phát huy vai trò tổng hợp của các cấp chính quyền, bộ máy quản lý, các cơ quan, tổ chức và cá nhân tham gia trực tiếp vào các hoạt động có liên quan tới việc lưu hành và phát triển các sản phẩm văn hóa số của thanh niên.
Các giải pháp này cũng cần phải được phân định, làm được vị trí và vai trò của từng giải pháp trong một hệ thống các giải pháp đồng bộ mang tính chiến lược. Có những giải pháp là trực tiếp, trước mắt, nhưng cũng có những giải pháp là cơ bản, lâu dài gắn liền với phát triển và nâng cao từ các quá trình lưu hành và phát triển các loại hình nghệ thuật trên không gian mạng.
Chúng ta cũng cần phân tích những bài học thực tiễn của các nước trên thế giới, đặc biệt là những nước tiên tiến, có kinh nghiệm trong việc lưu hành và phát triển các sản phẩm văn hóa số như Hoa Kỳ, Châu Âu, Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc… để suy xét, vận dụng trong khi tìm kiếm các giải pháp phù hợp với thực tế ở nước ta, đặc biệt với nhóm thanh niên.
Trong quá trình xây dựng các giải pháp chúng ta cũng cần phải dựa trên những kết quả nghiên cứu, bám sát vào thực tiễn, nhận thức rõ được hiện trạng những mặt tích cực và hạn chế, những mặt đã làm tốt, những mặt chưa làm được, những ưu, khuyết điểm và bài học kinh nghiệp trong công tác quản lý văn hóa nghệ thuật nói chung và việc lưu hành và phát triển các sản phẩm văn hóa số nói riêng. Chỉ có như vậy, các giải pháp mới sát hợp với thực tiễn và có tính khả thi.
Những phân tích hiện trạng, nhất là hiện trạng về quá trình ban hành và thực hiện các chủ trương chính sách hiện nay sẽ là cơ sở tốt cho những giải pháp hướng tới việc xây dựng được những chủ trương, chính sách, pháp luật đúng đắn về vấn đề lưu hành và phát triển các loại hình nghệ thuật trên không gian mạng, nhằm quản lý tốt hơn vấn đề này từ đó mới có thể đẩy mạnh và phát huy tốt những mặt tích cực, khắc phục và thu hẹp những mặt tiêu cực, hạn chế của xu hướng lưu hành và phát triển các sản phẩm văn hóa số của thanh niên hiện nay, góp phần nâng cao năng lực số cho thanh niên và phát triển nền văn hóa nghệ thuật số của đất nước ngày càng tiên tiến và đậm đà bản sắc dân tộc.
Đặng Vũ Cảnh Linh, bài đăng trên số khoa học Tạp chí Truyền thống và Phát triển số 2/2023
