Thế kỷ XXI được nhiều học giả cho rằng đó là thế kỷ của sự tôn trọng và đa dạng văn hóa với những đặc điểm mà cả thế giới ngày càng có những nhìn nhận, đánh giá tích cực về sự đóng góp của “các giá trị phương Đông” đối với sự phát triển của nhân loại, trong đó phải kể đến các giá trị văn hóa Phật giáo. Mỗi ngôi chùa là một biểu tượng cho giá trị văn hóa Phật giáo đặc thù và độc đáo. Không thể không kể đến chùa Diên Phúc, một trong những ngôi chùa mang dấu ấn lịch sử văn hóa lâu đời ở đất Thăng Long – Hà Nội
Lâu nay, Phật giáo không chỉ đơn thuần là một trong những tôn giáo lớn nhất thế giới với hệ thống kinh sách, giáo lý đồ sộ, với số lượng tín đồ đông đảo, mà bên cạnh đó cùng với những giá trị ăn sâu trong tiềm thức của con người, Phật giáo đã trở thành hình ảnh của những nền văn hóa mang phong cách Á Đông đặc sắc, vừa phổ quát, vừa đặc thù, kết hợp giữa các giá trị văn hóa của các vùng miền khác nhau. Cũng chính Phật giáo llà một trong những tác nhân cơ bản và quan trọng của quá trình sự giao thoa, tiếp biến văn hóa, có những ảnh hưởng trực tiếp tới đời sống, sự phát triển của các tầng lớp và loại hình xã hội, đặc biệt ở những quốc gia coi trọng Phật giáo.
Với lịch sử hình thành và phát triển hơn 25 thế kỷ, khởi nguồn từ Phương Đông, Phật giáo đã kiến tạo nền văn hóa Phật giáo đặc sắc mang tính toàn cầu, trải rộng qua nhiều quốc gia trên khắp các Châu lục. Sự hòa trộn giữa yếu tố tôn giáo và văn hóa trong Phật giáo là những định hướng cơ bản cho sự phát triển của con người và xã hội, đó là tính nhân văn, bác ái, vị tha, hướng thiện và vì con người. Lý tưởng của Phật giáo là giúp con người thoát khổ, giáo dục tình yêu thương, chia sẻ giữa con người với con người, giữa con người với môi trường sống của mỗi người và cả cộng đồng. Có thể nói, cùng với sự trường tồn như vậy, đạo Phật, không chỉ được tạo nên bởi sức sống nội tại trong học thuyết của mình, mà còn nằm ở sự vĩnh hằng trong những giá trị văn hóa nhân văn, nhân bản, được khẳng định và tích hợp dài lâu trong mỗi dân tộc và mỗi thời đại.
Ở Việt Nam, theo những cứ liệu sử học, Phật giáo được du nhập bằng đường biển bởi các nhà sư Ấn Độ, từ rất sớm vào khoảng thế kỷ thứ II sau công nguyên. Với hơn 1800 năm tồn tại và phát triển trên mảnh đất người Việt, Phật giáo không chỉ bám rễ, phát triển, mà còn góp phần tạo nên nền văn hóa dân tộc Việt Nam với nhiều giá trị đặc sắc trong biểu hiện của các tầng văn hóa khác nhau, từ nếp sống cung đình hoàng tộc cho tới văn hóa làng xã, cộng đồng.
Lịch sử dân tộc Việt Nam đã trải qua nhiều giai đoạn thăng trầm khác nhau, và trong suốt quá trình đó Phật giáo với những giá trị văn hoá ưu việt của nó, luôn song hành, sát cánh cùng sự tồn tại và phát triển của dân tộc. Trên nhiều lĩnh vực, thật khó có thể phân định đâu là cái thuộc về Phật giáo Việt Nam, đâu là cái thuộc về tính bản địa của dân tộc Việt Nam, cái gì là Phật giáo, cái gì là tín ngưỡng dân gian, cái gì là tôn giáo, cái gì là văn hoá…Từ ngôn ngữ, ứng xử hàng ngày của cộng đồng, cho tới sự phát triển của văn học, thi ca, hệ thống triết lý của con người Việt Nam đều có những ảnh hưởng ít nhiều của hệ tư tưởng, văn hóa Phật giáo.
Thực tế cho thấy từ lâu nay những tư tưởng Phật giáo đã hòa quyện vào tư tưởng dân tộc, giáo lý Phật giáo kết hợp với những phong tục, tín ngưỡng của nhân dân Việt Nam, phát triển trên tinh thần tiếp biến và dung nạp những giá trị bản địa của nhân dân Việt Nam. Phật giáo với tư tưởng giải thoát, đại từ, đại bi, gần gũi với cuộc sống con người đã được nhân dân đồng tình ủng hộ, tạo nên sự gắn kết gia đình, cộng đồng, sự bền chặt của làng xã Việt Nam. Phật giáo đã trở thành một bộ phận thường trực trong đời sống văn hoá tinh thần của người Việt Nam và cùng dân tộc Việt Nam trải qua bao cuộc đấu tranh dựng nước và giữ nước. Như một số nhà nghiên cứu đã nói, có những lúc trong lịch sử Việt Nam, Phật giáo “đã ngấm vào lòng dân như nước ngấm vào lòng đất”.
Trong những giai đoạn đấu tranh, giải phóng dân tộc, Phật giáo lại trở nên mạnh mẽ cùng với người Việt như là một loại vũ khí tinh thần bền bỉ, dẻo dai, chống lại sự xâm lược văn hoá, đồng hóa của các thế lực kẻ thù với những tôn chỉ “giữ chùa để giữ làng, giữ làng để giữ chùa”. Từ bi, bác ái, những Phật giáo Việt Nam không ru ngủ con người mà trái lại, tư tưởng Phật giáo đã góp phần làm nên bản lĩnh của người Việt Nam, của làng Việt Nam, của dân tộc Việt Nam, trước những thách thức nhiều kiểu loại, nhiều cấp độ, nhiều tầng bậc, cộng sinh cùng cư dân bản địa, cùng ngôi làng Việt, cùng đất nước Việt Nam. Hình ảnh ngôi chùa –biểu trưng văn hóa đặc sắc và quan trọng nhất của Phật giáo và con người Việt Nam.
Đối với người Việt Nam, ngôi chùa từ lâu đã không phải là địa điểm sinh hoạt tôn giáo biệt lập, mà hoà nhập và là một phần quan trọng không thể thiếu trong đời sống sinh hoạt văn hoá tinh thần của người dân làng Việt, của nhân dân Việt Nam. Bởi thế mà ngôi chùa vừa mang tính thiêng liêng, vừa mang tính gần gũi và bình yên. Chùa Việt Nam là sự hội tụ của tinh hoa Phật giáo, là nơi thuyết pháp, trao đổi học thuật, là sự kết hợp hài hòa của các loại hình nghệ thuật dân gian và phong thủy, nó đã tạo nên những sản phẩm vật chất và tinh thần quý giá đối với đời sống văn hoá Việt. Nhiều sản phẩm văn hóa vật thể và phi vật thể gắn với ngôi chùa Phật giáo, xứng đáng được thu thập, xếp hạng và bảo tồn theo các tiêu chuẩn di sản văn hóa nhà nước đã qui định, đồng thời cần tiếp tục nghiên cứu và phát huy những giá trị của nó không chỉ phục vụ sự phát triển của Phật giáo mà còn cho cả các giá trị văn hóa của cả cộng đồng và các vùng miền.
Hơn 1000 năm lịch sử phát triển của Thăng Long – Hà Nội, với cách là thủ đô, là trung tâm văn hóa của cả nước trong đó phải kể đến những dấu ấn quan trọng của văn hóa Phật giáo trên mảnh đất hội tụ “địa linh nhân kiệt” này. Cùng với sự kiện rời đô, phát triển vương triều độc lập và coi Phật giáo với vai trò là “quốc đạo”, nhiều ngôi chùa nổi tiếng – trung tâm của Phật giáo cả nước đã được xây dựng ở Thăng Long – Hà Nội ngay từ những năm đầu hình thành vương triều Lý. Khác với những ngôi chùa nằm ở trung tâm của kinh thành Thăng Long như chùa Một Cột, chùa Trấn quốc thì Chùa Diên Phúc (Thái Bình) lại có những giá trị lịch sử và văn hóa đặc biệt.
Những ghi chép lịch sử ít ỏi không cho biết thời gian xây dựng chùa Diên Phúc chính xác vào năm nào, tuy nhiên giá trị của chùa Diên Phúc đã được các nhà sử học khẳng định khi sự hiện diện của nó từ nhiều năm nay trên mảnh đất Mai Lâm nơi được xác định là quê ngoại của các vua Lý, gắn liền với những địa danh quan trọng như Vườn Ngự Uyển, Ly Cung, Nhà Thái Đường, Hoa Lâm Viên, Lý gia lăng…Nhiều giả thuyết cũng cho rằng chùa Diên Phúc phải được xây dựng từ rất sớm trong điều kiện những năm đầu của triều đại Lý, khi bản thân các vua nhà Lý là những người rất sùng đạo Phật và họ đã cho xây dựng một ngôi chùa trên mảnh đất quê hương của mình, tiện cho việc hành lễ, cúng tế hàng năm.
Một trong những lý do khác là với vị trí địa lý quan trọng bên cạnh sông Đuống, nơi tiếp giáp giữa hai trung tâm Phật giáo Luy Lâu và Thăng Long, trong quá trình chuyển tiếp các giá trị văn hóa Phật giáo từ Luy Lâu về Thăng Long, chắc chắn trong lịch sử chùa Diên Phúc phải có một vai trò đặc biệt quan trọng. Rất tiếc cho đến nay, còn quá ít những tư liệu lịch sử để chứng minh cho luận điểm này. Nhất là trải qua nhiều giai đoạn lịch sử do điều kiện thiên tai khắc nghiệt, lũ lụt, đất sụt lở nên nhiều di vật của chùa đã bị trôi theo những dòng chảy của sông Đuống, thậm chí phải di chuyển chùa vào năm 1987.
Trải qua những năm tháng thăng trầm của lịch sử, chứng kiến bao cảnh vật đổi sao dời, nhưng dường như ngôi chùa cổ kính vẫn trơ gan cùng tuế nguyệt với những giá trị văn hóa Phật giáo hiện hữu trong đời sống của con người truyền thống và hiện đại. Những pho tượng cổ, những tấm bia đá, những nét hoa văn, chạm khắc còn lưu giữ tại chùa không chỉ là những nét văn hóa vật thể được thể hiện qua những bàn tay điêu khắc tài tình của những nghệ nhân thời Lê – Nguyễn mà còn phản ánh đời sống sinh hoạt tâm linh phong phú của các tu sĩ Phật giáo và cộng đồng trong nhiều thời kỳ phát triển của Thăng Long – Hà Nội.
Giá trị của văn hóa Phật giáo chùa Diên Phúc còn biểu hiện trong tinh thần “nhập thế cứu đời” mang đậm bản sắc của văn hóa Phật giáo Việt Nam. Bài Minh trên quả chuông đúc năm Minh mệnh thứ hai (1821) còn ghi lại sự kiện chùa Diên Phúc trước đây nổi tiếng với một quả đồng chuông lớn nhưng vào năm Chiêu Thống nguyên niên (1787), với những khó khăn chung, các sư trụ trì đã phát nguyện nộp chuông đồng cho nhà nước để phục vụ việc nấu chảy đúc tiền, sau này các sư mới quyên góp để đúc lại quả chuông khác. Đây cũng là một trong những việc làm mang ý nghĩa rất lớn, biểu hiện tinh thần xả thân, hi sinh của Phật giáo vì cộng đồng, cũng là trường hợp hiếm gặp trong lịch sử Việt Nam.
Con người Mai Lâm truyền thống và hiện đại là những con người lao động cần cù, chịu thương, chịu khó, hiền lành và trung hậu. Trong những biểu hiện giá trị của văn hóa, con người, cộng đồng Mai Lâm đều mang dáng dấp của ngôi chùa cổ kính, với sự tôn trọng, sùng kính những giáo lý và văn hóa Phật giáo trải qua nhiều thế hệ. Lễ hội ngày 18 – 1 hàng năm là một ví dụ điển hình cho sinh hoạt văn hóa tinh thần của con người Mai Lâm bằng việc tổ chức đón rước, giao lưu với những người anh em Thượng Thanh bên kia sông Đuống, xoay quanh cội nguồn của giá trị văn hóa, biểu trưng qua hình ảnh trung tâm của hai ngôi chùa : chùa Diên Phúc và chùa Tăng Phúc. Lễ hội được chuẩn bị công phu bằng những nghi lễ đi thuyền trên sông, tổ chức các đám rước, sinh hoạt văn hóa, văn nghệ đã cho thấy những giá trị phi vật thể trong văn hóa Phật giáo Mai Lâm biểu hiện sâu đậm như thế nào phong tục tập quán của cộng đồng.
Với bề dày truyền thống lịch sử và văn hóa, chùa Diên Phúc hôm nay đã và đang phát huy những giá trị quan trọng của mình trong quá trình phát triển Phật giáo Thăng Long – Hà Nội, cũng như tham gia vào quá trình phát triển kinh tế xã hội của đất nước. Là điển hình cho quá trình tiếp biến văn hóa Phật giáo hướng tới kỷ niệm Đại lễ 1000 năm Thăng Long – Hà Nội, thầy trụ trì đã nhiều năm quyên góp và cho xây dựng Lầu Quan Âm, đúc Chuông đồng lớn với hạnh nguyện đem tiếng chuông của những tư tưởng Từ bi bác ái, của tâm hồn Hỉ xả, hướng thiện, của những tinh hoa và nét đẹp nhất trong của tư tưởng văn hóa Phật giáo Việt Nam đến với sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.
Với những hoạt động từ thiện, hoạt động xã hội đã và đang được nhà chùa thực hiện, chùa Diên Phúc không chỉ là nơi bảo tồn, lưu giữ những giá trị văn hóa Phật giáo truyền thống mà còn là điển hình cho việc phát huy giá trị văn hóa Phật giáo phù hợp với xu thế phát triển của dân tộc và thời đại. Chính những việc làm của ngày hôm nay đã và đang tạo ra những giá trị lịch sử và văn hóa cho các thế hệ con cháu trong tương lai.
