Những năm gần đây, tình trạng thanh thiếu niên, nhất là nhóm trẻ vị thành niên vi phạm pháp luật gia tăng, báo động về tình trạng trẻ hóa tội phạm hiện nay. Theo số liệu thống kê của Bộ Công an, quý I/2023 có gần 3.000 đối tượng chưa thành niên vi phạm pháp luật, tăng 23% so với cùng kỳ năm 2022. Không chỉ dừng lại ở những vi phạm pháp luật bị xử lý hành chính, nhiều vụ việc do trẻ vị thành niên thực hiện có mức độ gây nguy hiểm cho xã hội rất nghiêm trọng, thậm chí tước đoạt mạng sống của người khác.
Ở lứa tuổi vị thành niên, hành vi giết người do mâu thuẫn thường thực hiện theo băng nhóm, lôi kéo, rủ nhau thực hiện hành vi côn đồ dẫn đến giết người. Nguyên nhân của những vụ việc mâu thuẫn kiểu này thường hết sức giản đơn như là: nhìn “đểu”, va chạm giao thông, tranh giành địa bàn, đòi nợ thuê, được bạn bè rủ đi trả thù… Thời gian gần đây, tình trạng trẻ vị thành niên thực hiện hành vi giết người thân có xu hướng gia tăng. Liên tiếp những vụ việc gây rúng động xã hội bởi mức độ đặc biệt nghiêm trọng, hành vi giết người dã man, đặc biệt đối tượng còn chưa thành niên và có mối quan hệ ruột thịt với những nạn nhân. Điển hình, ngày 23/10/2023, cơ quan công an đã bắt giữ 1 thiếu niên 15 tuổi để điều tra về hành vi giết một phụ nữ 43 tuổi ở Văn Quán, Hà Đông, Hà Nội. Ngay sau đó, ngày 25/10/2023, vụ việc 2 người tử vong do uống sữa ở huyện Cái Bè, tỉnh Tiền Giang cũng được cơ quan chức năng xác định là do người con trai 14 tuổi đầu độc bố và bà bằng cách cho bả chó vào trong sữa.
Nhìn lại vụ việc ở huyện Cái Bè, tỉnh Tiền Giang cho thấy, cậu bé đầu độc sữa khiến bố và bà tử vong có một gia đình không hạnh phúc, hai bố mẹ ly thân nhiều năm, ông bố nghiện rượu, thường xuyên đánh đập, không quan tâm, dạy dỗ con cái. Có thể thấy, khẩu hiệu “gia đình là trường học đầu tiên” được lan tỏa nhiều trong xã hội. Đây không phải là giáo điều, sách vở. Đây là một chân lý tất yếu khẳng định giáo dục là một chức năng vô cùng quan trọng của gia đình và là trách nhiệm của bố mẹ. Với các em trong độ tuổi vị thành niên, bất kỳ một sai lầm nào của các em, kể cả về nhận thức, thái độ hành vi thì đều có trách nhiệm của người làm cha, làm mẹ. Bố mẹ phải cung cấp cho con cái mình những kiến thức, kỹ năng ứng xử giáo dục về đạo đức, theo sát quá trình này suốt cho đến khi trẻ trưởng thành. Tuy nhiên, hiện nay chúng ta thấy rằng, nhiều gia đình để xảy ra tình trạng bố mẹ bận rộn sao nhãng không quan tâm đến con cái; phương pháp dạy dỗ con cái đôi khi chưa đúng cách, chưa đúng nội dung; mức độ kiểm soát tâm lý của cha mẹ đối với con cái tạo ra nhiều áp lực không tên với trẻ làm nảy sinh tâm lý tiêu cực, chống đối. Hơn nữa, có trường hợp, bố mẹ không nêu gương, ứng xử với con cái chưa phù hợp tạo những khuôn mẫu tư duy xấu, hình thành nhân cách, phẩm chất, đạo đức lệch chuẩn cho con trẻ.
Xã hội hiện đại là một xã hội năng động, cởi mở, giải phóng những năng lực cho con người. Nhưng bên cạnh đó, với một tốc độ và sự thay đổi rất nhanh chóng về sự phát triển xã hội sẽ nảy sinh mặt trái của phát triển. Trong thời gian qua, một trong những đảo lộn giá trị thể hiện rất rõ đó là việc đề cao giá trị vật chất tác động đến hành vi, ứng xử của con người với nhau trong các mối quan hệ, nhóm xã hội, tổ chức và cộng đồng. Bối cảnh phát triển hiện nay cũng tạo ra sự phân hóa người giàu, người nghèo trong xã hội, dẫn đến những bất ổn tâm lý của các nhóm, đặc biệt, sẽ ảnh hưởng trực tiếp và sâu sắc đến thế hệ trẻ. Sự phát triển nhanh và “nóng” đó của xã hội khiến cho các thiết chế xã hội chưa theo kịp, chưa kịp thời điều chỉnh được cho phù hợp. Gia đình, nhà trường có những lúc còn lúng túng, không trợ giúp một cách kịp thời trong khi các em chưa đủ năng lực để nhận thức và làm chủ hành vi của mình. Đây là một nguy cơ lớn giải thích cho hiện tượng tội phạm đang có xu hướng trẻ hóa.
Có nhiều quan điểm hiện nay cho rằng, giáo dục của chúng ta hiện đang thiên quá nhiều về kiến thức văn hóa, chưa dành đủ, đúng và phù hợp cho việc dạy làm người, dạy những giá trị nhân văn, nhân ái cho thanh, thiếu niên. Điều này cũng là một nội dung mà nền giáo dục nước nhà cần quan tâm và có những sách lược trong việc phân phối, điều tiết lại chương trình đào tạo để cùng với gia đình giáo dục, định hướng con em phát triển toàn diện hơn. Mặt khác, cũng cần thông cảm với ngành giáo dục. Bởi vì, khối lượng tri thức phải truyền dạy của xã hội hiện đại ngày càng nhiều lên, đây là tất yếu của sự phát triển, Việt Nam không thể nằm ngoài quy luật phát triển đó. Vì thế, không còn quá nhiều thời lượng thời gian cho giáo dục đạo đức, nhân cách, phẩm chất. Trên thực tế, khẩu hiệu của ngành giáo dục là “tiên học lễ, hậu học văn”, tức là đòi hỏi mỗi một con người phải giáo dục một cách toàn diện, nhưng hiện nay nhà trường gặp rất nhiều khó khăn để thực hiện tốt được công việc này chu toàn. Các thầy cô đều có tâm huyết với nghề, với thế hệ trẻ, cũng muốn dạy đạo đức cho các con nhưng thực tế, dạy đạo đức là uốn nắn, là nghiêm khắc và phải rất kỷ luật. Tuy nhiên, có thể sự quan tâm đó sẽ bị “đánh tráo khái niệm” trong mắt phụ huynh và xã hội khi cho rằng đó là thầy cô đang “trù dập”, thậm chí “bạo hành” trẻ con. Do đó, có rất nhiều những ranh giới nhạy cảm trong công tác giáo dục trẻ khi đến trường. Chính những ranh giới đó, làm chùn bước của những thầy cô giáo thực sự tâm huyết với sự nghiệp trồng người.
Theo số liệu thống kê của cơ quan chức năng, hiện nay, tỷ lệ gây án ở tuổi vị thành niên trên địa bàn cả nước là 5 % đối với người dưới 14 tuổi, 24 % đối với người từ 14 đến 16 tuổi và trên 70 % đối với người từ 16 đến 18 tuổi và trẻ chưa thành niên phạm tội ở tất cả các mức từ giết người đến cướp tài sản cố ý gây thương tích. Những số liệu này thể hiện một vấn đề xã hội rất quan ngại. Không chỉ dừng lại ở các con số, số liệu đơn thuần mà tính chất của các vụ việc gần đây nghiêm trọng hơn, mức độ tàn bạo hơn làm cho xã hội trở nên rối ren, dấy lên những lo ngại đối với các nhà quản lý, phụ huynh và những người làm công tác giáo dục. Hiện tượng thanh thiếu niên ứng xử một cách bạo lực đang rất đáng báo động bởi vì nó dường như thể hiện một sự lệch chuẩn nghiêm trọng trong tiếp cận tư duy, nhận thức cho đến khi biểu hiện ra ở hành vi. Sự tiếp thu thiếu lành mạnh từ mạng xã hội, từ các nhóm xã hội tiềm ẩn yếu tố tiêu cực tạo nên sự thiếu kiểm soát trong những giao tiếp xã hội. Đôi khi chỉ vì những câu chuyện nhỏ, những nguyên cớ rất trẻ con, nhưng trẻ lại coi bạo lực là một phương thức lựa chọn ưu tiên để giải quyết vấn đề. Điều này được hình thành từ chính trong suy nghĩ, trong tâm lý chứ không hoàn toàn chỉ là yếu tố ngoại cảnh nữa. Và đây chính là mầm mống tội phạm.
Nguyên nhân rất quan trọng cần nhắc đến ở đây là sự xuất hiện của Internet. Thiết nghĩ, đã đến lúc chúng ta cần phải có những biện pháp mạnh tay, quyết liệt hơn nữa để kiểm soát những nội dung thông tin dành cho trẻ chưa thành niên đang lan tràn một cách không kiểm soát trên mạng internet. Khi người lớn quá bận rộn, cách mà họ lựa chọn đó là cho trẻ một chiếc máy tính bảng, điện thoại thông minh hoặc tivi kết nối internet. Như vậy có thể ngầm hiểu là, tất cả những thiết bị thông minh cùng với internet đang thay cha mẹ làm chức năng giáo dục tư tưởng, nhận thức và văn hóa cho con em mình. Tuy nhiên, mạng xã hội thực sự thiếu an toàn đến mức nguy hiểm hơn những gì cha mẹ nghĩ. Trẻ vị thành niên đang trong độ tuổi thích khám phá, tò mò, thích được thể hiện bản lĩnh nên khi tiếp cận với nhiều hình ảnh bạo lực, hình ảnh phản cảm trên internet, trẻ dễ học đòi, bắt chước làm theo những gì chúng đã quan sát trên mạng xã hội. Điều này tác động vào nhận thức của thanh thiếu niên một cách mau lẹ, tiềm ẩn nhiều nguy cơ diễn ra các hành vi phạm pháp với nhiều mức độ nghiêm trọng khác nhau. Cần có những hình thức xử phạt đối với những nhà cung cấp dịch vụ khi tốc độ thanh thiếu niên hư có chiều hướng gia tăng tỷ lệ thuận với thời lượng chúng sử dụng internet (để chơi game, vào mạng xã hội…). Từ đây, đặt ra trách nhiệm với bố mẹ, gia đình phải rất quan tâm và kiểm soát thời lượng, nội dung của các con vào mạng; tăng cường thời gian tương tác, trao đổi với con cái khi ở nhà để giảm bớt nhu cầu sử dụng internet của trẻ.
Muốn từng bước hạn chế, phòng ngừa trẻ vị thành niên phạm tội giết người, cần phải xuất phát từ gốc rễ của vấn đề. Không có gốc rễ nào bền và tốt bằng văn hóa. Việt Nam là quốc gia có truyền thống văn hóa lâu đời, văn hóa nhân đạo, văn hóa yêu thương. Cho dù trong bối cảnh phát triển, hội nhập, mở cửa sâu rộng, những truyền thống văn hóa tốt đẹp đó không dễ bị mai một mà quan trọng là phải biết khơi gợi và phát triển các giá trị văn hóa có ảnh hưởng sâu sắc đến nhận thức, thái độ, tình cảm và hành vi của thế hệ trẻ hôm nay. Chúng ta phải có sự chung tay của tất cả các nhóm có liên quan từ gia đình, nhà trường và xã hội để giáo dục cho thế hệ trẻ chính là hàng ngày, chúng ta vun tưới, chăm sóc cho “cái gốc” mới có được trái ngọt và thành công.
Trong giáo dục, cho dù có nhiều cách thức, biện pháp khác nhau để tác động đến nhận thức của trẻ nhưng biện pháp quan trọng nhất chính là nêu gương. Muốn dạy cho trẻ về những bài học đạo đức, về phẩm chất, nhân cách thì trước hết người lớn phải có đạo đức, phải là tấm gương của sự thực hành những điều dạy bảo đến con trẻ. Nếu không, tất cả các bài giảng, sự dạy bảo, lời khuyên răn sẽ là vô nghĩa, sẽ là lý thuyết và tạo cho trẻ tâm lý ức chế, bức bối, không phục. Trong gia đình hay ở nhà trường đều phải nhất quán mục tiêu, quan điểm giáo dục là dạy con cái mình yêu lao động, yêu thiên nhiên, yêu mọi người xung quanh và biết quan tâm giúp đỡ mọi người. Khi gieo vào tâm thức trẻ những tình yêu rất giản dị đó từ khi còn bé thì cả quá trình trưởng thành về sau, cái “ác” sẽ ít nhiều bị cản trở bởi nhận thức về sự lương thiện đã sớm hình thành trong mỗi đứa trẻ. Nếu ở vào một hoàn cảnh, môi trường bất lợi, những phẩm chất tốt đã được định hình từ khi còn nhỏ giúp cá nhân phân tích, đánh giá, hiểu biết thấu đáo sự việc, chọn cách giải quyết nhẹ nhàng. Ví dụ, khi va chạm giao thông, một người được dạy yêu thương, quan tâm đến người khác, sẽ sẵn sàng nói xin lỗi và bỏ qua; ngược lại, một người luôn hiếu thắng, hiếu chiến từ bé sẽ làm cho mâu thuẫn trở nên căng thẳng và thích giải quyết bằng bạo lực. Song hành với việc đó, nhận thức về giáo dục cần phải thay đổi ở cả gia đình, nhà trường và xã hội, cần bỏ qua tâm lý đổ lỗi, quy trách nhiệm khi có sự vụ đáng tiếc xảy ra. Thay vì vậy, cần có sự thống nhất trong việc giáo dục, ở nhà, ở trường hay tham gia vào các tổ chức, nhóm xã hội đều phải hướng đến trang bị kỹ năng sống cho thanh thiếu niên, hướng thế hệ trẻ vào các tương tác xã hội tích cực, những hoạt động cống hiến vì cộng đồng. Bên cạnh đó, tăng cường khả năng, kỹ năng ứng phó khi gặp những hoàn cảnh tiêu cực (bạo lực gia đình, bạo lực học đường, kỳ thị, …).
Những vụ án đau lòng, gây bàng hoàng, nhức nhối trong xã hội xảy ra thời gian vừa qua chính là hồi chuông cảnh tỉnh cho những bậc làm cha, làm mẹ; các thầy, cô giáo; những nhà quản lý; nhà làm chính sách và toàn xã hội cần có sự phối hợp trong công tác giáo dục, quản lý, hỗ trợ trẻ vị thành niên. Trẻ vị thành niên là một phần của xã hội, một phần của gia đình, các em cũng chịu những sự tác động tương tự như người lớn nhưng không có sức chống đỡ của người trưởng thành. Vì thế, khi tội ác xảy ra, dù người chịu tội là người gây ra hành vi nhưng người lớn đều cảm thấy mình là người có lỗi. Lỗi là ở chỗ “bé không vin, chưa lớn đã gãy cành”./.
Đạng Vũ Cảnh Linh – Tham luận Hội thảo khoa học “Phòng ngừa tội phạm giết người do mâu thuẫn dưới góc độ tâm lý học”
Nguồn: https://hvctcand.bocongan.gov.vn/tin-tuc/tin-tuc-hoc-vien/hoi-thao-de-tai-khoa-hoc-cap-bo-phong-ngua-toi-pham-giet-nguoi-do-mau-thuan-duoi-goc-do-tam-ly-hoc-6788
