Trong những năm gần đây, tình hình tệ nạn xã hội, vi phạm pháp luật, phạm tội trong lứa tuổi vị thành niên đang có xu hướng tăng lên và có những biểu hiện phức tạp về tính chất, hành vi qua các vụ việc. Về cơ bản nhóm tuổi này vẫn nằm trong khung tuổi trẻ em, cần sự quan tâm, chăm sóc, bảo vệ của gia đình, nhà trường và xã hội, cần được đảm bảo các quyền được học tập, vui chơi giải trí lành mạnh để định vị và phát triển nhân cách, phòng ngừa các biểu hiện sai lệch, va vấp tệ nạn xã hội và pháp luật. Khuynh hướng có phần “cá tính” hay “phá phách” ở độ tuổi vị thành niên so với các độ tuổi khác mang những đặc trưng tâm, sinh lý và xã hội đặc biệt, cần có những định hướng giáo dục đúng đắn, tích cực và khoa học để nhóm vị thành niên có thể phát triển một cách toàn diện và tích cực theo các chuẩn mực và văn hóa chung của xã hội. Bài viết này xin nêu một số quan điểm mang ý nghĩa phương pháp luận trong việc nghiên cứu các giải pháp cụ thể, nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác phòng chống tội phạm vị thành niên.
- Phòng ngừa sớm, phòng ngừa từ xa, “xây” trước, “chống” sau đối với vấn đề vị thành niên vi phạm pháp luật, phạm tội
Trong công tác phòng chống tội phạm vị thành niên, giáo dục có vai trò đặc biệt quan trọng trong cả hai khâu “phòng” và “chống”. Tuy nhiên quan trọng hơn vẫn là giai đoạn phòng ngừa, ở đây giáo dục được hiểu là giải pháp cơ bản, lâu dài và bền vững nhất. Tăng cường các triển khai hoạt động giáo dục, cung cấp tri thức và thông tin tích cực cho vị thành niên trong mọi môi trường giao tiếp từ nhà trường, gia đình đến xã hội không chỉ là hoạt động phòng ngừa sớm, phòng ngừa từ xa, mà còn là xây dựng môi trường tích cực cho vị thành niên, tạo ra những liều thuốc “kháng sinh” cần thiết cho các em khi đối mặt với các hành vi lệch chuẩn, vị phạm pháp luật và phạm tội trong lứa tuổi này.
Đối mặt với những vấn đề phức tạp trong xã hội, giáo dục cần thanh lọc tri thức, thông tin, hướng đến xây dựng những hình mẫu vị thành niên chuẩn mực, tích cực để chuyển tải đến vị thành niên, tác động trực tiếp đến nhận thức và hành vi của các em. Bên cạnh đó giáo dục cần tập trung nội dung cần thiết như trang bị kiến thức, kỹ năng cơ bản cho các em phòng chống thói hư, tật xấu trong giao tiếp, ứng xử, phòng chống tác hại mặt trái của mạng xã hội, phòng chống những nguy cơ về hành vi lệch chuẩn, tệ nạn và phạm tội.
Đồng thời giáo dục luôn cần đa dạng hóa các phương thức, hình thức giáo dục, xây dựng những điều kiện giáo dục tốt nhất trong giáo dục phòng ngừa để thu hút sự quan tâm của vị thành niên, giúp vị thành niên nhận thức rõ giáo dục đem đến lợi ích thiết thực và cần thiết cho các em. Nhận thức tích cực sẽ tạo ra hệ quả về hành vi tích cực, điều chỉnh hành vi tiêu cực, là cơ sở gây dựng phong trào tích cực trong học sinh và lan rộng.
Cần có những nghiên cứu, đánh giá hiệu quả của giáo dục ngừa qua các mô hình triển khai trên trên thực tế, đúc rút bài học kinh nghiệm và điều chỉnh các chính sách, kế hoạch chương trình giáo dục vị thành niên theo từng giai đoạn, thời kỳ, phù hợp với tình hình thực tiễn.
- Giáo dục gắn với phát triển vị thành niên toàn diện
Quan điểm hiện nay của thế giới và Việt Nam là yêu cầu giáo dục phải hướng tới mục tiêu phát triển con người toàn diện có đầy đủ kiến thức, kỹ năng, chuyên môn nghiệp vụ, đạo đức xã hội.
Các chương trình giáo dục phải bám sát Chương trình phát triển thanh niên do các tỉnh/thành phố ban hành trong thời gian qua, đặc biệt là bám sát các mục tiêu, chỉ tiêu trong Kế hoạch thực hiện Chương trình phát triển thanh niên tại mỗi địa phương. Đặc biệt là thực hiện mục tiêu về Tuyên truyền, phổ biến, giáo dục pháp luật; cung cấp thông tin về tư vấn, hỗ trợ pháp lý cho thanh niên, đảm bảo chỉ tiêu đến năm 2030, 100% thanh thiếu niên được tuyên truyền, phổ biến, cung cấp thông tin về chính sách, pháp luật thông qua các ứng dụng pháp luật trực tuyến, mạng xã hội, các phương tiện thông tin đại chúng.
Vị thành niên, chủ yếu là học sinh đang học cấp Trung học cơ sở và Trung học phổ thông vì vậy nhà trường cần chú trọng điều chỉnh nội dung, phương thức giáo dục, không chỉ lệch về giáo dục tri thức mà còn cần quan tâm tăng cường giáo dục pháp luật, giáo dục đạo đức cho học sinh trong các chương trình chính khóa, ngoại khóa. Cần phát huy sáng kiến của các thầy cô trong việc xây dựng các mô hình giáo dục toàn diện kết hợp kiến thức và kỹ năng sống, kết hợp giáo dục tri thức và giáo dục đạo đức, phẩm chất, định hướng giá trị tích cực cho học sinh. Như vậy mới đảm bảo phát triển học sinh toàn diện trên diện rộng tạo nên đông đảo tầng lớp học sinh có kiến thức, kỹ năng, đạo đức, bản lĩnh, có sức đề kháng mạnh khi đối mặt với những cám dỗ, nguy cơ từ tác động mặt trái kinh tế thị trường, các vấn đề sai lệch xã hội và mạng xã hội.
- Huy động mọi nguồn lực và xây dựng cơ chế tham gia đa chủ thể trong giáo dục vị thành niên
Vị thành niên là nhóm nhân khẩu học- xã hội đặc thù, là giai đoạn phát triển từ trẻ em thành người lớn với sự biến đổi mạnh mẽ về thể chất, tinh thần, tâm sinh lý. Giáo dục vị thành niên mang tính đặc thù về đối tượng trong độ tuổi chưa phát triển đầy đủ về nhận thức và định hình nhân cách, nên cần đặc biệt quan tâm việc quá trình tiếp nhận kiến thức của vị thành niên.
Sự tham gia của nhiều chủ thể trong giáo dục vị thành niên là cần thiết, đặc biệt là giáo dục kỹ năng sống và đạo đức. Cần củng cố môi trường giáo dục gia đình và nhà trường, trong đó đặc biệt cần cung cấp cho gia đình kiến thức và kỹ năng cần thiết trong giáo dục vị thành niên, đặc biệt là giáo dục pháp luật và kỹ năng phòng ngừa các hành vi lệch chuẩn và phạm tội.
Bên cạnh gia đình, nhà trường là 2 môi trường giáo dục cơ bản đối với vị thành niên thì cần có sự tham gia của các chuyên gia trong các lĩnh vực xây dựng nội dung và thực hiện chương trình giáo dục (đặc biệt là chuyên gia pháp luật, tâm lý, y tế, công tác xã hội…). Đồng thời là cần có sự tham gia của các cơ quan, ban ngành (đặc biệt là ngành công an, tòa án…) các đoàn thể, các tổ chức xã hội, các cơ quan báo chí, truyền thông.
Phải coi giáo dục vị thành niên là trách nhiệm chung của toàn xã hội, cần phát huy các sáng kiến trong việc xây dựng cơ chế tham gia, các hoạt động tham gia, hoạt động phối hợp của các chủ thể tùy theo chức năng, nhiệm vụ, năng lực tổ chức hướng đến nâng cao chất lượng, hiệu quả giáo dục phòng ngừa vị thành niên vi phạm pháp luật, phạm tội.
Đặc biệt trong những vấn đề mới như tội phạm phi truyền thống, tội phạm công nghệ cao cần tăng cường các hoạt động chuyên gia để xây dựng các chương trình giáo dục tích cực, có hiệu quả trong thực tiễn như kỹ năng sử dụng mạng xã hội, phòng chống các nguy cơ từ mạng xã hội…
Tuổi vị thành niên có những ảnh hưởng lớn trong giao tiếp bạn bè, cần chú trọng các hình thức nêu gương, giáo dục đồng đẳng trong độ tuổi. Ở đây cần kết hợp giáo dục với tuyên truyền, cần kêu gọi các “nhân vật” hình mẫu vị thành niên tích cực, nhà báo, truyền thông tham gia tích cực vào hoạt động thông tin-giáo dục-truyền thông định hướng chuẩn mực và giá trị tích cực cho vị thành niên.
Khuyến khích đầu tư tài chính, các hình thức đóng góp, ủng hộ nguồn lực từ cộng đông, xã hội cho các hoạt động giáo dục vị thành niên, khuyến khích ý tưởng tốt, mô hình thử nghiệm hay trong các hoạt động giáo dục.
- Xây dựng cơ sở khoa học cho giáo dục trên tinh thần nhìn nhận, đánh giá vấn đề tội phạm vị thành niên một các toàn diện và sâu rộng hơn.
Tội phạm vị thành niên là một hiện tượng xã hội, tồn tại do những yếu tố khách quan và chủ quan của một xã hội gắn liền với những điều kiện kinh tế, xã hội, lịch sử, văn hóa, giáo dục… nhất định của xã hội. Vấn đề tội phạm vị thành niên cũng được xem là một sản phẩm của chính xã hội, phản ánh những thay đổi về giá trị, chuẩn mực và cung cách quản lý của xã hội. Chính vì vậy, sẽ không thể ngăn chặn được tội phạm vị thành niên nếu không ngăn chặn được những cơ sở xã hội đã làm sản sinh ra hiện tượng này.
Thực tế trên đòi hỏi của giáo dục phòng ngừa, xã hội cần phải có một cái nhìn rộng rãi và toàn diện hơn về hiện tưởng tội phạm vị thành niên, hướng tới một kế hoạch tổng thể, trong đó có giáo dục ngăn chặn tội phạm từ chính cơ sở xã hội, kết hợp được mọi nguồn lực xã hội cho công việc này.
Thực tế cho thấy, mặc dù trong thời gian qua các cấp, các ngành và cộng đồng đã có nhiều nỗ lực trong việc phòng ngừa, ngăn chặn tội phạm vị thành niên bằng các hoạt động giáo dục nhưng vẫn còn thiếu những góc nhìn đầy đủ, khoa học cả về lý thuyết và thực tiễn để thực hiện tốt công việc, đặc biệt chưa phân tích đầy đủ nguyên nhân và yếu tố làm nảy sinh hiện tượng tội phạm vị thành niên, chưa hiểu hết được những đặc trưng về tâm lý, tình cảm của nhóm vị thành niên…
Hiện nay, hệ thống pháp luật tập trung nhiều vào khía cạnh các hoạt động xử lý tội phạm, kể cả xử lý chuyển hướng có kết hợp giáo dục, tuy nhiên các cơ quan, tổ chức vẫn chưa quan tâm đầy đủ tới những sự thay đổi của hệ thống các chuẩn mực và giá trị xã hội, những sự suy thoái về đạo đức và nhân cách, sự khủng hoảng của các mối quan hệ trong gia đình và cộng đồng, sự xuống cấp trong giáo dục, sự sai lệch trong văn hóa.
Bởi vậy việc ngăn chặn, đấu tranh với tội phạm vị thành niên chỉ có thể thu được hiệu quả khi chúng ta có được sự thống nhất chung về cơ sở khoa học cho các giải pháp giáo dục,việc xử lý đầy đủ, sâu sắc và toàn diện hơn trong vấn đề phòng ngừa vị thành niên phạm tội.
- Đặt giáo dục phòng ngừa tội phạm vị thành niên trong những chương trình, kế hoạch tổng thể, có mục tiêu, nhiệm vụ, nội dung và phương thức hoạt động cụ thể, rõ ràng
Công tác phòng ngừa và đấu tranh với tội phạm vị thành niên chỉ có thể thu được hiệu quả khi chúng ta thống nhất được một chương trình hoạt động chung dựa trên nền tảng các hoạt động giáo dục mang tính tổng thể bắt đầu từ khâu hoạch định chính sách, tăng cường vai trò của luật pháp, đến việc hoàn thiện một cơ chế phát huy được sức mạnh chung của toàn xã hội, từ chính quyền, đoàn thể, cộng đồng, nhà trường, gia đình đến bản thân nhóm thanh thiếu niên trong xã hội, tức là tạo ra điều kiện và phương thức để toàn xã hội tham gia tích cực và có trách nhiệm vào công việc này.
Hiện nay nhiều địa phương đã ban hành nhiều quyết định, kế hoạch, chương trình, đề án liên quan nội dung phòng chống tội phạm vị thành niên, tuy nhiên trong chương trình hành động cụ thể cần xác định rõ vị trí, vai trò, trách nhiệm các cá nhân, tổ chức tham gia các hoạt động phối hợp này. Chẳng hạn như các cấp bộ Đảng với tư cách người chịu trách nhiệm về đường hướng hoạt động cần phải làm gì, chính quyền các cấp với tư cách là cơ quan quản lý, phải tổ chức thực hiện như thế nào, các đoàn thể, cộng đồng sẽ tham gia với tư cách giám sát kiểm tra ra sao. Cần phải trao trách nhiệm cụ thể đối với các cơ quan pháp luật, cơ quan công an, cơ quan truyền thông, nhà trường và bản thân gia đình. Cần tổ chức các hình thức thực hiện mang tính pháp lý cao, ký cam kết thực hiện, buộc các cơ quan tổ chức phải tham gia vào tich cực vào chương trình hành động chung.
Các cơ quan, tổ chức có trách nhiệm cũng phải có kế hoạch thực hiện chương trình một cách cụ thể, nêu rõ các chỉ tiêu cần đạt được trong từng giai đoạn và các bước đi cụ thể. Có cơ chế giám sát, đánh giá thực hiện các mục tiêu, chỉ tiêu theo từng giai đoạn. Cần đẩy mạnh các hoạt động truyền thông, giáo dục để các chương trình hành động này đi vào từng cộng đồng, địa phương, cơ sở để tạo ra những chuyển biến tích cực và cơ bản trong công tác phòng ngừa vị thành niên vi phạm pháp luật và phạm tội.
- Kết hợp giáo dục phòng ngừa với công tác đấu tranh, xử lý tội phạm vị thành niên
Tình hình tội phạm và phòng chống tội phạm vị thành niên trong những năm qua cho thấy mặc dù có rất nhiều nỗ lực nhưng nhìn chung nhận thức và hành động của xã hội vẫn còn chưa đủ mức quyết liệt cần thiết tương xứng với những đòi hỏi của thực tế. Nhiều bộ phận của xã hội còn đứng ngoài cuộc hoặc tham gia một cách nửa vời, chiếu lệ, cố gắng chỉ làm tròn vai hoặc thậm chí trốn tránh trách nhiệm. Bởi vậy để có được những hiệu quả hoạt động cụ thể và cơ bản, đặc biệt kết hợp giáo dục phòng ngừa với xử lý tội phạm vị thành niên, chúng ta cần phải nâng cao sự quyết tâm trong việc thực hiện công việc này.
Điều này phải thể hiện cụ thể ở nhiều lĩnh vực như: sự đầu tư phải thỏa đáng hơn về kinh phí vật chất và nguồn nhân lực, việc xây dựng và thực thi hệ thống luật pháp trong phòng chống tội phạm phải chặt chẽ và mạnh mẽ hơn. Chẳng hạn, theo nguyên tắc thông thường, khi tình hình tội phạm tăng lên thì luật pháp cần nghiêm khắc và mạnh mẽ hơn, khi xã hội ổn định thì các quy chuẩn luật lệ khắc nghiệt sẽ được thay dần bằng các quy ước về đạo đức và văn hóa. Sự điều hòa mối quan hệ song hành giữa đức trị và pháp trị bao giờ cũng là một trong những nguyên tắc quản lý xã hội quan trọng có từ lâu đời và nay vẫn còn tác dụng.
Trong khi tội phạm trong đó có tội phạm vị thành niên tăng lên cả về số lượng những đối tượng phạm tội, cả về sự mở rộng phạm vi không gian diễn ra tội phạm và cả về quy mô tổ chức thực hiện các tội danh… thì xu hướng chung của các nhà làm luật lại muốn giảm nhẹ khung hình phạt và xử lý chuyển hướng. Việc luật pháp được nới lỏng chưa đáp ứng đươc nhu cầu cần thiết của sự răn đe, giáo dục.
Mặc dù mục đích của luật pháp không phải chỉ là trừng phạt con người mà là giáo dục con người, hướng con người tới những mục tiêu nhân đạo hơn trong cuộc sống, nhưng không thể vì sự nhân đạo với một cá nhân, một nhóm người, mà quên đi những mục tiêu cao cả về sự ổn định và phát triển chung của xã hội, tức là hạ thấp các chỉ tiêu về nhân đạo chung với cộng đồng và xã hội. Nói một cách khác là vì nhân đạo với cá nhân mà vô nhân đạo với cộng đồng. Nếu luật chưa nghiêm khắc đúng mức thì ý nghĩa giáo dục của luật pháp cũng chưa cao, công tác phòng chống tội phạm sẽ không đủ sức mạnh về pháp lý, kết quả thu được sẽ không triệt để.
Các cơ quan, tổ chức có trách nhiệm cũng cần tỏ rõ quyết tâm phòng ngừa và đấu tranh với tội phạm vị thành niên ở mức độ xác định cơ chế thực hiện, quy định một chế độ trách nhiệm cao đối với các cơ quan quản lý và điều hành công việc này. Ở đây giáo dục không chỉ tham gia trong công tác phòng ngừa mà còn tham gia trong các giải pháp xử lý vị thành niên phạm tội, hỗ trợ vị thành niên phạm tội cải tạo tốt và tái hòa nhập cộng đồng,
Cần phải nâng tầm công tác quản lý, điều hành công việc phòng ngừa và đấu tranh với tội phạm trong đó có tội phạm vị thành niên cho những cơ quan các cấp, những cá nhân có trọng trách tương xứng, đủ thẩm quyền và năng lực để thực hiện công việc này trên cơ sở có những hiểu biết đầy đủ về giáo dục vị thành niên.
- Một vài kết luận
Hệ thống các văn bản quy phạm pháp luật của nhà nước ta về công tác phòng ngừa vi phạm pháp luật, phạm tội trong tuổi vị thành niên khá đầy đủ, nhiều cấp độ từ Luật đến Nghị Định, Thông tư hướng dẫn, Quyết định của cơ quan có thẩm quyền, Chương trình, Kế hoạch triển khai. Tuy nhiên, để vận dụng, áp dụng cho các đối tượng vị thành niên thì cần tiếp tục nghiên cứu, rà soát, đề xuất sửa đổi, bổ sung các quy chế, quy định về quản lý, vi phạm pháp luật, phạm tội cho vị thành niên cần thống nhất về nội dung, tránh chồng chéo, mâu thuẫn trong các văn bản luật, tránh các nội dung trong luật có mà không xử lý được. Bên cạnh đó các văn bản quay phạm pháp luật cần nêu bật các quan điểm mang tính phương pháp luận trong việc phòng ngừa, đấu tranh tội phạm vị thành thành niên, đáp ứng yêu cầu thực tiễn, phù hợp với từng đối tượng, từng khu vực, vùng miền, giai đoạn cụ thể.
Cùng với những nội dung pháp luật, chính quyền, các đoàn thể xã hội, các cơ sở giáo dục, gia đình và cộng đồng xã hội cần tăng cường việc trao đổi thông tin, kinh nghiệm và chuyên môn thu được qua các dự án, chương trình giáo dục phòng ngừavi phạm pháp luật, phạm tội ở vị thành niên. Cần cố gắng xây dựng những cơ chế thích hợp để trao đổi và phối hợp hoạt động trên cơ sở liên ngành và trong nội bộ ngành giữa các tổ chức và cơ quan y tế, giáo dục, văn hóa, xã hội và kinh tế, hệ thống tư pháp, các cơ quan truyền thông đại chúng tổ chức các hoạt động liên quan trong việc phòng ngừa vi phạm pháp luật, phạm tội vị thành niên.
Cần khuyến khích hợp tác giữa chính quyền, các cơ sở giáo dục, ngành công an, các viện nghiên cứu tiếp tục tiến hành nghiên cứu khoa học về các phương thức phòng ngừa vi phạm pháp luật, phạm tội trong tuổi vị thành niên. Những kết quả nghiên cứu đó cần được đánh giá và phổ biến rộng rãi, làm cơ sở trong công tác xây dựng kế hoạch, chính sách phòng ngừa vi phạm pháp luật, phạm tội vị thành niên.
Tài liệu tham khảo
(1) Bộ Tư pháp phối hợp với UNICEF (2019), Báo cáo nghiên cứu Pháp luật về phòng ngừa, xử lý, phục hồi, tái hòa nhập cộng đồng đối với người chưa thành niên vi phạm pháp luật và tình hình người chưa thành niên vi phạm pháp luật tại Việt Nam.
(2) Công an thành phố Hà Nội (2023) Báo cáo kết quả khảo sát tình hình vi phạm pháp luật của trẻ vị thành niên trên địa bàn thành phố Hà Nội
(3) Nguyễn Chí Công (2022) Hoàn thiện chính sách pháp luật về Tư pháp người chưa thành niên, https://dangcongsan.vn/cuc-bao-tro-xa-hoi/chinh-sach-tro-giup-xa-hoi/hoan-thien-chinh-sach-phap-luat-ve-tu-phap-nguoi-chua-thanh-nien-628803.html
(4) Đặng Vũ Cảnh Linh (2004). Vị thành niên và chính sách với vị thành niên. NXB Lao động xã hội, Hà Nội.
Đặng Vũ Cảnh Linh, trích báo cáo Vị thành niên Vi phạm pháp luật và phạm tội trên địa bàn thành phố Hà Nội, tháng 4/2024
