Thanh niên là nhóm nhân khẩu học xã hội được hình thành bởi các đặc điểm tâm sinh lý lứa tuổi và xã hội đặc thù, không phải là giai cấp mà có mặt trong mọi giai cấp, chịu sự chi phối của hệ thống chính sách, pháp luật và các thiết chế xã hội. Bên cạnh đó, thanh niên lại là một giai đoạn phát triển quan trọng, có tính “bản lề” của mỗi cá nhân, từ trẻ em đến người trưởng thành trong quan hệ nhóm và xã hội, luôn vận động và biến đổi theo thời gian, hoàn cảnh lịch sử cụ thể. Vai trò của thanh niên, lực lượng lao động và trí tuệ trẻ, vừa dồi dào, sung sức, vừa đã và đang thể hiện khát vọng cống hiến, lẽ sống cao đẹp phục vụ cho sự phát triển của mỗi quốc gia, dân tộc và nhân loại. Thanh niên là nguồn lực, động lực, đồng thời cũng trở thành mục tiêu và thang bậc giá trị quan trọng đánh giá mọi sự phát triển xã hội.
Tính đến năm 2022, ở nước ta tổng số thanh niên trong độ tuổi từ 16 đến 30 là 20.720.907 người, chiếm tỉ lệ 20,9% dân số. Thanh niên Việt Nam chủ yếu thuộc nhóm độ tuổi sinh ra trong những năm đầu thập niên 1990 đến năm 2007. Đây là thế hệ sinh ra và lớn lên trong thời đại kỹ thuật số phát triển, với những đặc điểm về tính cách, tư duy, nhận thức, tiềm năng, xu hướng và phong cách sống mới mẻ. Với sự phát triển nhanh chóng, mạnh mẽ của khoa học, công nghệ; năng lực hội nhập, kỹ năng xã hội được nâng lên, thanh niên sẽ có xu hướng tự học, tiếp cận thông tin số, giải trí và sáng tạo trên nền tảng số; coi trọng và tham gia tích cực vào các hoạt động khởi nghiệp, sáng tạo, di cư và dịch chuyển lao động mạnh mẽ. Đại đa số thanh niên đề cao, phát huy các giá trị truyền thống, văn hoá tốt đẹp của nhân loại, của dân tộc; ý thức rõ trách nhiệm của mình đối với Tổ quốc và nhân dân, mang trong mình tinh thần tự hào dân tộc, khát vọng phát triển đất nước, khát vọng cống hiến, tinh thần đổi mới, sáng tạo, lẽ sống vì xã hội, cộng đồng.
Sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn đánh giá cao vai trò của thanh niên và dành cho thế hệ trẻ sự quan tâm đặc biệt Người khẳng định một cách chắc chắn là “Thanh niên là chủ tương lai của nước nhà… nước nhà thịnh hay suy, yếu hay mạnh, một phần lớn là do các thanh niên” (1). Trải qua hàng nghìn năm dựng nước và giữ nước của dân tộc, thanh niên luôn khẳng định vị thế và vai trò của mình trong công cuộc xây dựng và phát triển đất nước. Do đó mà Đảng, Nhà nước và nhân dân ta luôn đặt niềm tin sâu sắc vào thế hệ trẻ, xác lập nhiều chủ trương, chính sách, pháp luật quan trọng, tạo điều kiện thuận lợi để chăm lo, giáo dục, bồi dưỡng, phát huy vai trò của thanh niên.
Để tạo hành lang pháp lý và tiền đề thúc đấy sự phát triển cho thanh niên trong giai đoạn mới, Quốc hội Việt Nam đã xây dựng Luật Thanh niên 2020 được thông qua tại kỳ họp thứ 9 Quốc hội khóa XIV và có hiệu lực thi hành từ 01/01/2021 thay thế cho Luật thanh niên 2005. Trên cơ sở Luật Thanh niên 2020 và cụ thể hóa các quan điểm của Đảng từ Nghị quyết 25 về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác thanh niên thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá. Cho đến nay Chính phủ đã ban hành nhiều chính sách, chương trình, dự án hỗ trợ thanh niên, đặc biệt là Chiến lược phát triển thanh niên Việt Nam giai đoạn 2021 – 2030 đã trở thành cơ sở quan trọng để các cấp, các ngành cụ thể hóa thành cơ chế, chính sách phát triển thanh niên, bảo đảm phù hợp với hệ thống chính sách, pháp luật của Nhà nước; gắn với trách nhiệm tổ chức thực hiện của từng cấp, từng ngành; đồng thời phát huy vai trò, sự tham gia của cả hệ thống chính trị, các tổ chức, cá nhân và thanh niên.
Mặc dù những năm qua, ở các địa phương thực tế cho thấy các cấp ủy đảng, chính quyền các cấp đã ban hành và cụ thể hóa nhiều chủ trương, chính sách phát triển thanh niên, trong đó có Luật Thanh niên 2020 và Chiến lược phát triển thanh niên Việt Nam giai đoạn 2021 – 2030, ban hành Chương trình, Kế hoạch triển khai Chương trình phát triển thanh niên cấp tỉnh/thành giai đoạn 2021 -2030, Kế hoạch triển khai, thực hiện một số nhiệm vụ trọng tâm trong công tác quản lý nhà nước về thanh niên hàng năm…tuy nhiên việc thực thi chính sách, pháp luật về thanh niên hiện nay ở các địa phương vẫn còn nhiều khó khăn, tồn tại, hạn chế. Vẫn còn một số địa phương chưa chú trọng công tác quản lý nhà nước về thanh niên, bố trí nguồn lực cần thiết để thực hiện chương trình. Việc thực hiện, theo dõi, kiểm tra thi hành các chính sách chưa sát sao; chưa đánh giá thực chất, đúng mức trong triển khai các chủ trương, chính sách vào thực tiễn. Sự phối hợp giữa các ban, ngành, đoàn thể còn lung túng trong việc thực hiện các chỉ tiêu. Bên cạnh đó còn thiếu các chính sách đặc thù cho từng nhóm thanh niên.
Từ những vấn đề đặt ra trong thực tiễn hiện nay, yêu cầu nghiên cứu, xây dựng, ban hành Bộ tiêu chí đánh giá vì sự phát triển thanh niên Việt Nam là đặc biệt cần thiết. Đây là bộ công cụ giám sát đánh giá, phản biện xã hội đối với chính sách, pháp luật về thanh niên, công tác thanh niên tại các tỉnh/thành, hướng tới khuyến nghị, nghiên cứu, xây dựng các giải pháp nâng cao hiệu quả của công tác quản lý nhà nước, tiếp tục hoàn thiện hệ thống cơ chế, chính sách, pháp luật vì sự phát triển của thanh thiếu niên Việt Nam, đáp ứng yêu cầu, nhiệm vụ phát triển đất nước trong thời gian tới.
Phát triển thanh niên và vì sự phát triển thanh niên từ góc nhìn lý thuyết
Trong những năm gần đây, trên thế giới, quan điểm về phát triển thanh niên gắn với Lý thuyết phát triển tích cực của thanh niên. Theo nhiều nhà nghiên cứu lý thuyết này trái ngược với những lý thuyết tập trung vào các vấn đề mà tuổi trẻ phải trải qua khi họ lớn lên mà tập trung xem xét các khả năng, tiềm năng phát triển và trong việc gia tăng các hành vi phát triển mạnh của thanh niên hơn là dựa trên những khiếm khuyết của họ (Damon, 2004; Peterson, 2004; Peteru, 2008) (7). Về bản chất, lý thuyết này đề cập đến những người trẻ tuổi từ một quan điểm cân bằng và tích cực, vì nó coi họ là nguồn lực hơn là vấn đề. Theo Lerner (2002), sự phát triển tích cực của thanh thiếu niên xuất hiện khi tính dẻo tiềm năng của sự phát triển con người phù hợp với các tài sản phát triển. Quan niệm về những người trẻ, theo lý thuyết dựa trên sức mạnh bằng cách nhận ra rằng tiềm năng vô tận của họ phù hợp với thế mạnh của họ (Benson, 2002; Damon, 2004; Peterson, 2004; Villaruel và cộng sự, 2003) (8).
Lý thuyết phát triển thanh niên tích cực dựa trên năm chữ P do Villaruel và cộng sự (2003) xác định các yếu tố như sau:
- Khả năng và sự chuẩn bị – những cơ hội nào dành cho thanh niên trong cộng đồng? Điều này đề cập đến việc tạo ra các cơ hội sẽ phát triển những người trẻ tuổi trong mọi khía cạnh của cuộc sống của họ, ví dụ như thể chất, trí tuệ, đạo đức, tinh thần, xã hội và tình cảm khẳng định rằng các chương trình nên tạo cơ hội cho thanh thiếu niên phát triển theo nhiều cách khác nhau và giúp họ tránh các yếu tố rủi ro cản trở kết quả tốt.
- Tham gia – Cách tiếp cận này nhằm mục đích hiểu, giáo dục và thu hút thanh niên. Điều cần thiết là những người trẻ không chỉ xác định, mà họ phải chấp nhận trách nhiệm của mình với tư cách là cá nhân, công dân và thành viên nhóm. Sự tham gia của thanh niên mang lại tiếng nói cho thanh niên bằng cách định hình quá trình phát triển của họ thông qua việc khuyến khích họ tham gia vào các quá trình gây ảnh hưởng, tham gia vào các quyết định và kết quả tập thể nhằm đạt được công lý, có ảnh hưởng đến kết quả, vạch trần sự lạm quyền và thực hiện các quyền của họ
- Con người – những người tương tác với giới trẻ hàng ngày là ai? Ai phụ trách các chương trình thanh niên? Bằng cách xác định sự phát triển của thanh thiếu niên là những gì cha mẹ làm cho con cái của họ, các nhà nghiên cứu đã nhấn mạnh tầm quan trọng của gia đình trong sự tương tác hàng ngày với những người trẻ tuổi và sự cần thiết phải duy trì những mối quan hệ này.
- Địa điểm và đa nguồn lực – những nguồn lực nào có sẵn cho những người trẻ tuổi? Làm thế nào chúng có thể được truy cập? Điều này liên quan đến việc đánh giá các nguồn lực mà những người trẻ tuổi có thể sử dụng để đáp ứng nhu cầu của họ và tối đa hóa tiềm năng của họ. Điều này sẽ đòi hỏi, kiểm tra sự sẵn có của các cơ hội, nguồn lực và hệ thống hỗ trợ cần thiết cho sự phát triển của những người trẻ tuổi.
- Quan hệ đối tác – thanh niên có được bao gồm như các đối tác trong quá trình lập kế hoạch và thực hiện các chương trình có ảnh hưởng đến họ không? Quan điểm này lập luận về sự tham gia của những người trẻ tuổi vào các cơ cấu ra quyết định ảnh hưởng đến cuộc sống của chính họ và những người trẻ tuổi khác. Ý thức làm chủ có thể được thúc đẩy bằng cách thu hút thanh niên trở nên chủ động trong sự phát triển của họ và cũng để họ tham gia vào các quá trình ra quyết định.
Từ những điều nêu trên, rõ ràng lý thuyết này phù hợp với định nghĩa về sự phát triển của thanh niên ở Việt Nam hiện nay, bởi vì nó xem xét nguyên nhân cơ bản của các hành vi có vấn đề và nhấn mạnh kết quả tích cực cho thanh niên. Lý thuyết tập trung vào kiến thức và ra quyết định như một phần của nền tảng vốn, sự phát triển cá nhân và xã hội của những người trẻ tuổi, xây dựng năng lực của các cá nhân và nhóm để phát triển ý thức bản sắc và thuộc về mạnh mẽ hơn, đặt người trẻ và mối quan tâm của họ vào trung tâm bằng cách nhận biết các chiến lược sinh kế hiện tại, môi trường xã hội và khả năng thích ứng của họ cũng như đảm bảo rằng những người trẻ tuổi đóng góp vào sự phát triển của cộng đồng hoặc xã hội mà họ đang sống.
Phát triển thanh niên là một nội dung quan trọng nằm trong định hướng phát triển con người Việt Nam toàn diện được khẳng định từ các văn kiện đại hội IX, đại hội X, đại hội XI, đại hội XII, đại hội XIII của Đảng cộng sản Viện Nam. Quan điểm của Đảng và Nhà nước về phát triển thanh niên nói riêng và phát triển con người nói chung, theo một số nhà nghiên cứu (9) thể hiện qua các nội dung sau:
Thứ nhất, bồi dưỡng tinh thần yêu nước, lòng tự hào dân tộc, đạo đức, lối sống và nhân cách, tạo chuyển biến mạnh mẽ về nhận thức, ý thức tôn trọng pháp luật, có hiểu biết sâu sắc, tự hào và tôn vinh lịch sử, văn hóa dân tộc.
Thứ hai, xây dựng con người có thế giới quan khoa học, hướng tới chân – thiện – mỹ, gắn xây dựng, rèn luyện đạo đức với thực hiện quyền con người, quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân, nâng cao trí lực, bồi dưỡng tri thức đáp ứng yêu cầu của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa…
Thứ ba, xây dựng và phát huy lối sống “mỗi người vì mọi người, mọi người vì mỗi người”; hình thành lối sống có ý thức tự trọng, tự chủ, sống và làm việc theo Hiến pháp và pháp luật; bảo vệ môi trường; kết hợp hài hòa tính tích cực cá nhân và tính tích cực xã hội; đề cao trách nhiệm cá nhân đối với bản thân, gia đình và xã hội; khẳng định, tôn vinh cái đúng, cái tốt đẹp, tích cực, cao thượng; không ngừng nhân rộng các giá trị nhân văn…
Thứ tư, nâng cao năng lực cảm thụ thẩm mỹ cho nhân dân; phát huy vai trò của văn học – nghệ thuật trong bồi dưỡng tâm hồn, tình cảm của con người; bảo đảm quyền hưởng thụ và sáng tạo văn hóa của người dân và cộng đồng.
Thứ năm, nâng cao thể lực, tầm vóc con người Việt Nam, gắn giáo dục thể chất với giáo dục tri thức, đạo đức, kỹ năng sống, đáp ứng yêu cầu xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.
Thứ sáu, đấu tranh phê phán, đẩy lùi cái xấu, cái ác, lạc hậu; chống các quan điểm, hành vi sai trái, tiêu cực ảnh hưởng xấu đến việc xây dựng nền văn hóa, làm tha hóa con người…
Luận điểm khoa học có tính lý luận và thực tiễn sâu sắc “vì sự phát triển thanh niên” nhất quán từ quan điểm, chủ trương, đường lối của Đảng đến chính sách, pháp luật của nhà nước tạo mọi điều kiện, cơ hội và nguồn lực tốt nhất cho sự phát triển toàn diện của thanh niên. Để thực hiện các chủ trương, chính sách này, Nhà nước có các quy định và văn bản quy phạm pháp luật, chính sách giao trách nhiệm, công việc cụ thể cho các ban, bộ, ngành, địa phương, các tổ chức xã hội và bản thân thanh niên.
Chủ thể thực hiện đánh giá vì sự phát triển thanh niên và chủ thể bị đánh giá vì sự phát triển thanh niên
Trên thực tế các hoạt động đánh giá thường có thể được xem xét ở các cấp độ khác nhau, chủ thể thực hiện đánh giá có thể là chủ thể bị đánh giá (đánh giá nội bộ), chủ thể thực hiện đánh giá là tổ chức độc lập, được mời hoặc giao nhiệm vụ thực hiện đánh giá.
Để đáp ứng yêu cầu nghiên cứu, xây dựng, ban hành Bộ tiêu chí đánh giá vì sự phát triển thanh niên Việt Nam nên xác định các chủ thể như sau:
- Chủ thể thực hiện đánh giá: căn cứ chức năng, nhiệm vụ thì Ủy ban Quốc gia về Thanh niên Việt Nam phối hợp với Trung ương Đoàn TNCS Hồ Chí Minh, một số bộ ngành liên quan và các nhà khoa học được mời tham gia là chủ thể đánh giá theo tiêu chí và thang điểm đánh giá độc lập. Ủy ban nhân dân tỉnh/ thành phố và các sở, ban, ngành là chủ thể đánh giá theo tiêu chí và thang điểm tự đánh giá.
- Chủ thể bị đánh là Ủy ban nhân dân tỉnh/ thành phố đại diện cho các sở, ban, ngành địa phương thực hiện chính sách, pháp luật về thanh niên.
MỤC ĐÍCH, YÊU CẦU, HIỆU QUẢ, TÁC ĐỘNG CỦA VIỆC ĐÁNH GIÁ VÌ SỰ PHÁT TRIỂN THANH NIÊN.
- Mục đích: dựa trên Bộ tiêu chí đánh giá vì sự phát triển thanh niên Việt Nam, hoạt động đánh giá hướng đến các mục đích sau:
– Đánh giá chung và các tiêu chí cụ thể (thông qua chấm điểm tiêu chí) về kết quả đạt được của tỉnh/thành phố trong việc thực hiện chính sách và pháp luật vì sự phát triển thanh niên tại thời điểm đánh giá định kỳ (hoặc thời điểm xác định theo giai đoạn cần đánh giá).
– Đánh giá những thuận lợi, khó khăn, vướng mắc, điểm mạnh, điểm yếu, tính đặc thù, mô hình hay, cách làm tốt của địa phương (thông qua thu thập, phân tích tài liệu, các phương pháp định tính) về việc thực hiện chính sách và pháp luật vì sự phát triển thanh niên tại thời điểm đánh giá định kỳ (hoặc thời điểm xác định theo giai đoạn cần đánh giá).
– Đề xuất giải pháp, khuyến nghị với Trung ương, địa phương trong việc đổi mới nội dung, phương thức, nâng cao chất lượng, hiệu quả của việc thực hiện chính sách và pháp luật vì sự phát triển thanh niên tại địa phương.
- Yêu cầu:
– Thống nhất sử dụng Bộ tiêu chí đánh giá chung vì sự phát triển thanh niên Việt Nam khi tổ chức, triển khai hoạt động đánh giá
– Thống nhất nguyên tắc, nội dung, phương thức, kỹ thuật, trong phân tích các tiêu chí đánh giá định tính (các văn bản, báo cáo của địa phương, các biên bản làm việc, phỏng vấn sâu…)
– Triển khai đánh giá đồng bộ tại một thời điểm để đảm bảo kết quả đánh giá không bị biến động do những tác động bên ngoài
– Xây dựng kế hoạch, quy trình, các bước tổ chức thực hiện đánh giá, tuân thủ đúng nguyên tắc, kỹ thuật, các chuẩn mực đạo đức đảm bảo kết quả đánh giá trung thực, khách quan, khoa học
– Tập huấn cán bộ tham gia hoạt động đánh giá
– Tập huấn cho tỉnh/thành phố về Bộ tiêu chí đánh giá chung vì sự phát triển thanh niên Việt Nam để nắm vững các nội dung thực hiện
- Hiệu quả và tác động:
– Hoạt động đánh giá dựa trên Bộ tiêu chí đánh giá chung vì sự phát triển thanh niên Việt Nam đem lại hiệu quả tích cực trong việc các cơ quan quản lý nhà nước, cơ quan tham mưu nắm bắt thực tiễn, đánh giá đúng, khoa học, khách quan, công bằng về việc thực hiện chính sách và pháp luật chung và tiêu chí cụ thể vì sự phát triển thanh niên tại địa phương, xác định được thuận lợi, khó khăn, vướng mắc, điểm mạnh, điểm yếu, tính đặc thù của địa phương trong triển khai, thực hiện chính sách.
– Các báo cáo đánh giá có thể so sánh việc thực hiện chính sách và pháp luật chung và tiêu chí cụ thể vì sự phát triển thanh niên giữa các địa phương, góp phần điều chính cơ chế chính sách chung và cơ chế chính sách với từng địa phương.
– Tác động của hoạt động đánh giá góp phần nâng cao nhận thức, hiểu biết về thực hiện chính sách và pháp luật vì sự phát triển thanh niên giữa các cấp lãnh đạo ban, bộ, ngành, địa phương và nhân dân, góp phần phát huy tốt nguồn lực thanh niên trong các chương trình phát triển kinh tế- xã hội tại các địa phương và cả nước.
Thanh niên là nguồn lực xã hội to lớn về lao động, trí tuệ là chủ nhân tương lai của đất nước. Toàn hệ thống chính trị và xã hội có trách nhiệm thực hiện luật và chính sách thanh niên, tham gia các hoạt động tạo điều kiện và cơ hội cho thanh niên phát triển toàn diện từ giáo dục đào tạo, lao động việc làm, bố trí, sử dụng lao động, chăm lo tế, sức khỏe, nâng cao đời sống văn hóa tinh thần, hoạt động quản lý, khuyến khích sự tham gia của thanh niên, đãi ngộ thanh niên, chính sách hỗ trợ với các nhóm thanh niên đặc biệt.
Xây dựng bộ tiêu chí Bộ tiêu chí đánh giá chung vì sự phát triển thanh niên Việt Nam tiến tới tổ chức đánh giá kết quả hoạt động, thực thi chính sách, pháp luật về thanh niên cấp tỉnh là một bước tiến quan trọng về tư duy và hành động nâng cao trách nhiệm xã hội trong việc thực hiện chính sách và pháp luật thanh niên.
Để xây dựng bộ tiêu chí Bộ tiêu chí đánh giá chung vì sự phát triển thanh niên Việt Nam, Ủy ban Quốc gia về Thanh niên Việt Nam cần tiếp tục quan tâm nghiên cứu, huy động các nguồn lực chuyên gia, tổ chức các hoạt động nghiên cứu thử nghiệm, thí điểm tại một vài địa phương để hoàn Bộ tiêu chí trước khi ban hành chính thức.
TÀI LIỆU TRÍCH DẪN
(1). Phạm Tất Dong (2001): Thế hệ trẻ Việt Nam, Nxb. Lao động Xã hội, Hà Nội
(2), (3) Đặng Vũ Cảnh Linh (2023) Báo cáo đề tài khoa học cấp bộ Nghiên cứu dự báo tình hình thanh niên giai đoạn 2022 – 2026 và những vấn đề đặt ra đối với công tác Đoàn và phong trào thanh thiếu nhi
(4)https://hcmcpv.org.vn/tin-tuc/phat-trien-con-nguoi-toan-dien-mot-dinh-huong-tien-bo-1491891524
Đặng Vũ Cảnh Linh trích tham luận, trình bày tại hội thảo xây dựng Bộ tiêu chí đánh giá vì sự phát triển thanh niên Việt Nam, Ủy ban Quốc gia về Thanh niên Việt Nam, tháng 5/2023
