Từ nhiều năm nay báo, báo, tạp chí trực thuộc Liên hiệp Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam (Liên hiệp Hội Việt Nam) luôn đóng vai trò then chốt trong việc kết nối, đoàn kết, tập hợp và xây dựng đội ngũ trí thức khoa học, công nghệ , ngày càng nâng cao vị thế, vai trò trí thức, đồng thời khai thác, phát huy nguồn lực trí thức đóng góp cho sự nghiệp phát triển đất nước. Báo chí Liên hiệp Hội Việt Nam cũng trở thành điểm đến, cầu nối quan trọng giữa Đảng, Nhà nước với trí thức và nhân dân, giữa lý luận, truyền thông và thực tiễn.
Với hệ thống 69 cơ quan báo chí bao gồm 01 báo và 68 tạp chí, trong đó có 27 tạp chí được tính điểm học hàm học vị, báo chí Liên hiệp Hội Việt Nam đã và đang trở thành động lực mạnh mẽ thúc đẩy sự phát triển của khoa học công nghệ Việt Nam là diễn đàn phổ biến kiến thức, tư vấn, phản biện, giám định xã hội, là nơi sinh hoạt chuyên môn, chuyên ngành không thể thiếu của cộng đồng khoa học, giới học thuật Việt Nam. Từ năm 2015 đến nay, Liên hiệp Hội Việt Nam đã vinh danh 587 trí thức khoa học và công nghệ tiêu biểu, trong đó có vai trò kết nối thông tin, truyền thông đặc biệt của báo chí Liên hiệp Hội Việt Nam.
Bài viết dưới đây xin tham góp vài khía cạnh phân tích về vai trò, sự đóng góp của báo chí Liên hiệp Hội Việt Nam trong việc tập hợp và xây dựng đội ngũ trí thức khoa học và công nghệ hiện nay.
- Vai trò của báo chí Liên hiệp Hội Việt Nam
* Kiến tạo diễn đàn trao đổi học thuật chuyên nghiệp
Báo chí Liên hiệp Hội Việt Nam có bề dày lịch sử, có những tờ báo có lịch sử lâu đời, thậm chí có trước sự hình thành tổ chức Liên hiệp Hội Việt Nam. Hầu hết báo chí Liên hiệp hội Việt Nam có chức năng khoa học chuyên ngành kiến tạo những diễn đàn chuyên môn, chuyên ngành, liên ngành chất lượng cao cho cộng đồng trí thức khoa học công nghệ.
Bên cạnh đó, ngày nay các tạp chí hoạt động đa dạng hơn, nhiều tờ tạp chí hội nhập với quá trình chuyển đổi số, hình thành các tạp chí điện tử, trang thông tin là cơ sở phát triển từ chuyên ngành đến liên ngành, từ khoa học thông tin lý luận đến khoa học phổ thông, truyền thông chính sách phục vụ đại chúng.
Các diễn đàn của trí thức trên báo chí không chỉ còn là thông khoa học, học thuật chuyên sâu mà còn là nơi tương tác hiệu quả với độc giả, truyền thông vận động chính sách quan trọng. Bên cạnh đó, các ấn phẩm báo chí cũng góp phần thẩm định khoa học, giới thiệu đến công chúng các kiến thức khoa học mới, những thành tựu, nghiên cứu tiên tiến thúc đẩy thị trường và chuyển giao công nghệ. Với các chuyên mục chuyên sâu, bài viết phân tích, ý kiến chuyên gia, báo chí Liên hiệp Hội Việt Nam đã góp phần nâng cao chất lượng nghiên cứu khoa học và tạo động lực, thu hút sự sáng tạo trong cộng đồng trí thức khoa học công nghệ.
Đặc biệt, với 27 tạp chí được tính điểm học hàm, học vị, hệ thống báo chí Liên hiệp Hội Việt Nam ngày càng trở thành nơi công bố uy tín cho các nghiên cứu khoa học, góp phần thúc đẩy hoạt động nghiên cứu và nâng cao trình độ chuyên môn của đội ngũ trí thức. Điều này không chỉ khuyến khích các nhà khoa học công bố kết quả nghiên cứu mà còn tạo ra cơ chế đánh giá chất lượng nghiên cứu khoa học trong nước.
*Xây dựng mạng lưới kết nối tri thức trong nước và quốc tế
Với sự hiện diện tại 34 tỉnh/thành phố thông qua các Liên hiệp hội địa phương và 89 hội ngành toàn quốc, báo chí Liên hiệp Hội Việt Nam đã xây dựng được một mạng lưới kết nối toàn diện và sâu rộng giữa các nhà khoa học, viện nghiên cứu, trường đại học và doanh nghiệp trên cả nước và trí thức Việt Nam ở nước ngoài. Hệ thống Liên hiệp Hội Việt Nam đã tạo ra những cơ sở dữ liệu khoa học, chuyên gia, là cầu nối quan trọng trong cộng đồng khoa học công nghệ, hỗ trợ việc trao đổi thông tin, kinh nghiệm và thúc đẩy hợp tác nghiên cứu liên ngành, liên vùng.
Thông qua các bài viết giới thiệu nhân vật, phỏng vấn chuyên gia, báo cáo hội thảo khoa học, tường thuật các sự kiện khoa học công nghệ quan trọng, báo chí Liên hiệp Hội Việt Nam đã hỗ trợ các nhà khoa học, trí thức trên khắp cả nước có thể cập nhật thông tin, chia sẻ kinh nghiệm và tìm kiếm cơ hội kết nối, hợp tác.
*Tư vấn, phản biện và giám định xã hội
Theo Quyết định số 14/2014/QĐ-TTg về hoạt động Tư vấn, Phản biện và Giám định xã hội của Liên hiệp Hội Việt Nam, báo chí thuộc hệ thống này đã tích cực tham gia các hoạt động tư vấn, phản biện và giám định xã hội, góp phần xây dựng cơ sở khoa học cho việc hoạch định các chương trình, kế hoạch, chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước về phát triển kinh tế-xã hội, khoa học và công nghệ.
Thông qua các bài viết phân tích, đánh giá chính sách, báo chí Liên hiệp Hội Việt Nam đã đóng vai trò quan trọng trong việc phản ánh ý kiến của cộng đồng trí thức về các vấn đề lớn của đất nước. Các chuyên gia, nhà khoa học thông qua báo chí đã đưa ra những đánh giá khách quan, đề xuất giải pháp thiết thực cho các vấn đề phát triển kinh tế-xã hội, góp phần nâng cao chất lượng các dự thảo luật, các quyết sách của Đảng và Nhà nước.
Hoạt động tư vấn, phản biện qua báo chí không chỉ thể hiện vai trò chính danh, chính thống của trí thức trong việc tham gia xây dựng Đảng, xây dựng Nhà nước mà còn góp phần nâng cao vị thế và uy tín của cộng đồng trí thức trong xã hội. Đồng thời, nó cũng tạo ra cơ chế phản hồi hiệu quả giữa Nhà nước và cộng đồng khoa học, giúp các chính sách được xây dựng trên cơ sở khoa học và thực tiễn.
*Định hướng và dẫn dắt xu hướng phát triển khoa học, công nghệ
Báo chí Liên hiệp Hội Việt Nam đã và đang đóng vai trò quan trọng trong việc định hướng xu hướng phát triển khoa học, công nghệ (KH&CN) thông qua việc phổ biến các chính sách, chiến lược phát triển của Nhà nước, phân tích xu thế (KH&CN) thế giới và đưa ra những dự báo về tương lai. Đặc biệt, trong bối cảnh thực hiện Nghị quyết số 57-NQ/TW của Bộ Chính trị ngày 22/12/2024 về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số, báo chí Liên hiệp Hội Việt Nam đã trở thành kênh thông tin quan trọng giúp cộng đồng trí thức nắm bắt được hướng đi phù hợp.
Thông qua các bài viết về xu hướng công nghệ mới như trí tuệ nhân tạo, Internet vạn vật, blockchain, công nghệ sinh học, năng lượng tái tạo, báo chí Liên hiệp Hội Việt Nam đã giúp cộng đồng khoa học Việt Nam cập nhật những tiến bộ mới nhất của KH&CN thế giới, từ đó định hướng nghiên cứu và phát triển phù hợp với xu thế chung.
Đồng thời, báo chí Liên hiệp Hội Việt Nam cũng đóng vai trò quan trọng trong việc phổ biến kiến thức khoa học ra cộng đồng, nâng cao nhận thức về KH&CN của người dân, tạo nền tảng xã hội cho sự phát triển của khoa học công nghệ. Điều này đặc biệt quan trọng trong việc xây dựng xã hội học tập, nâng cao dân trí và tạo môi trường thuận lợi cho đổi mới sáng tạo.
- Một số khó khăn của báo chí Liên hiệp Hội Việt Nam trong đoàn kết, tập hợp trí thức khoa học công nghệ
*Sự thích nghi với môi trường truyền thông mới
Theo đánh giá từ Hội thảo “Sơ kết, đánh giá việc thực hiện Quyết định 362/QĐ-TTg” do Liên hiệp Hội Việt Nam tổ chức ngày 5/11/2024, một số cơ quan báo chí thuộc hệ thống gặp khó khăn trong việc thích nghi với mô hình hoạt động mới, nhất là trong bối cảnh cạnh tranh khốc liệt từ truyền thông xã hội và các nền tảng truyền thông số khác như Facebook, Zalo, TikTok, YouTube…
Sự phát triển mạnh mẽ của các nền tảng số đã thay đổi căn bản thói quen tiếp nhận thông tin của công chúng, đặc biệt là thế hệ trẻ. Điều này đặt ra thách thức lớn cho báo chí trong việc duy trì và mở rộng đối tượng độc giả, đồng thời đòi hỏi phải có những thay đổi về cách thức sản xuất và truyền tải nội dung.
Hầu hết các tạp chí khoa học của Liên hiệp Hội Việt Nam đều thực hiện cơ chế tự chủ về tài chính, tạo ra khó khăn và thách thức lớn trong giai đoạn hiện nay khi phải chịu sự tác động không nhỏ của cuộc cách mạng số. Việc đầu tư cho công nghệ số, đào tạo nhân lực và phát triển các sản phẩm truyền thông mới đòi hỏi nguồn lực tài chính đáng kể mà nhiều cơ quan báo chí chưa đủ khả năng đáp ứng.
* Thiếu hành lang pháp lý và cơ chế quản lý phù hợp
Một trong những vướng mắc lớn mà báo chí Liên hiệp Hội Việt Nam đang gặp phải là việc thiếu văn bản quy phạm pháp luật và cơ chế phối hợp giữa các bên trong quản lý tạp chí thuộc các tổ chức khoa học và công nghệ. Điều này đã khiến cho Liên hiệp Hội Việt Nam thiếu cơ sở pháp lý để thực hiện đầy đủ trách nhiệm của cơ quan chủ quản liên đới, gây ra những khó khăn trong việc điều hành và phát triển hệ thống báo chí.
Hiện nay, nhiều viện nghiên cứu trực thuộc Liên hiệp Hội Việt Nam có nhu cầu thành lập tạp chí hoặc xin ấn phẩm tạp chí điện tử chưa được đáp ứng do Liên hiệp Hội Việt Nam còn thiếu hành lang pháp lý và cơ chế quản lý để giải quyết vấn đề này. Vấn đề này không chỉ ảnh hưởng đến khả năng mở rộng hệ thống báo chí mà còn tạo ra những bất cập trong việc quản lý và phát triển các tạp chí hiện có. Cần có sự tham gia tích cực của các cơ quan quản lý nhà nước để tháo gỡ những vướng mắc này và tạo ra môi trường pháp lý thuận lợi cho sự phát triển của báo chí khoa học.
* Hạn chế về nguồn nhân lực chuyên nghiệp
Một thách thức không nhỏ mà báo chí Liên hiệp Hội Việt Nam đang đối mặt là việc thiếu hụt đội ngũ phóng viên, biên tập viên có chuyên môn sâu về khoa học công nghệ. Việc sản xuất các sản phẩm báo chí khoa học chất lượng cao đòi hỏi người làm báo phải có kiến thức chuyên môn vững vàng, khả năng hiểu và diễn giải các vấn đề khoa học phức tạp một cách dễ hiểu và chính xác.
Đồng thời, trong bối cảnh công nghệ phát triển nhanh chóng, đội ngũ làm báo cần được cập nhật liên tục về các xu hướng công nghệ mới, kỹ năng sử dụng các công cụ truyền thông hiện đại và hiểu biết về hành vi người dùng trên các nền tảng số. Điều này đòi hỏi phải có chương trình đào tạo, bồi dưỡng thường xuyên và đầu tư đáng kể cho phát triển nguồn nhân lực.
Một số cơ quan báo chí trong quá trình sắp xếp, tái cơ cấu đã gặp phải tình trạng một số phóng viên, cộng tác viên thiếu việc làm, mất việc; một số phóng viên vi phạm bị xử lý, gây ra sự bất ổn về nguồn nhân lực và ảnh hưởng đến chất lượng hoạt động.
- Một số giải pháp tiếp tục đổi mới báo chí Liên hiệp Hội Việt Nam
*Tăng cường phổ biến kiến thức chuyên sâu trên báo chí
Để nâng cao hiệu quả hoạt động, báo chí Liên hiệp Hội Việt Nam cần tập trung vào việc phổ biến kiến thức chuyên sâu thông qua việc đăng tải các bài viết, phóng sự chuyên sâu về các lĩnh vực khoa học và công nghệ, các nghiên cứu mới và công nghệ tiên tiến. Điều này đòi hỏi phải có đội ngũ phóng viên, biên tập viên có kiến thức chuyên môn vững vàng và khả năng chuyển tải thông tin khoa học một cách chính xác, sinh động.
Cần xây dựng quy trình sản xuất nội dung chuyên nghiệp, từ việc lựa chọn chủ đề, thu thập thông tin, phỏng vấn chuyên gia đến việc biên tập và xuất bản. Đặc biệt chú trọng việc kiểm tra, thẩm định tính chính xác của thông tin khoa học trước khi công bố để đảm bảo uy tín và chất lượng của sản phẩm báo chí.
Đồng thời, cần phát triển các chuyên mục thường xuyên về các lĩnh vực khoa học công nghệ ưu tiên của đất nước như trí tuệ nhân tạo, công nghệ sinh học, công nghệ thông tin, năng lượng tái tạo, vật liệu mới, nhằm định hướng và khuyến khích nghiên cứu phát triển trong những lĩnh vực này.
* Đầu tư mạnh mẽ vào chuyển đổi số
Việc ứng dụng công nghệ số cần được đẩy mạnh thông qua tận dụng các nền tảng số để mở rộng phạm vi tiếp cận, tổ chức các sự kiện trực tuyến và tương tác với trí thức một cách hiệu quả hơn. Theo Nghị quyết số 03/NQ-CP, Bộ Khoa hoch và Công nghệ đã đặt mục tiêu xây dựng nền tảng đào tạo trực tuyến, cung cấp miễn phí các kiến thức về phát triển KH&CN&ĐMST cho người dân và doanh nghiệp, trong đó báo chí Liên hiệp Hội Việt Nam đóng vai trò quan trọng.
Cần đầu tư xây dựng hệ thống website hiện đại, ứng dụng di động thân thiện với người dùng, và tích hợp các công nghệ mới như trí tuệ nhân tạo để cá nhân hóa nội dung, chatbot hỗ trợ người dùng, và phân tích dữ liệu để hiểu rõ hơn về hành vi và nhu cầu của độc giả.
* Đa dạng hóa hình thức truyền tải thông tin
Bên cạnh các bài viết truyền thống, báo chí Liên hiệp Hội Việt Nam cần tăng cường sản xuất các sản phẩm báo chí hiện đại như video, podcast, infographic, ebook tương tác để thu hút trí thức trẻ và thích ứng với xu hướng tiếp nhận thông tin của thời đại số. Việc đa dạng hóa hình thức này không chỉ giúp mở rộng đối tượng độc giả mà còn nâng cao hiệu quả truyền tải thông tin.
Kinh nghiệm cho thấy, Video khoa học có thể giúp giải thích các hiện tượng, quy trình khoa học phức tạp một cách trực quan và dễ hiểu. Podcast cho phép người nghe có thể tiếp nhận thông tin trong khi di chuyển hoặc làm việc khác. Infographic giúp tóm tắt và trực quan hóa các thông tin, số liệu khoa học phức tạp. Ebook tương tác có thể tích hợp nhiều phương tiện đa phương tiện để tạo ra trải nghiệm học tập phong phú.
Cần đầu tư vào công nghệ và đào tạo đội ngũ để có thể sản xuất các sản phẩm đa phương tiện chất lượng cao. Đồng thời, cần nghiên cứu thói quen và sở thích của từng nhóm đối tượng để lựa chọn hình thức truyền tải phù hợp nhất.
* Nâng cao tiêu chuẩn chất lượng theo chuẩn quốc tế
Áp dụng các tiêu chuẩn quốc tế về phản biện, minh bạch hóa quy trình xuất bản và đảm bảo tính độc lập trong đánh giá các bài báo khoa học. Điều này đòi hỏi phải xây dựng hệ thống phản biện chuyên nghiệp, có các chuyên gia đầu ngành tham gia đánh giá chất lượng bài báo.
Cần công khai hóa quy trình xuất bản, tiêu chí đánh giá và danh sách hội đồng biên tập, phản biện để tăng tính minh bạch và uy tín. Đồng thời, thực hiện nghiêm túc các quy định về đạo đức xuất bản khoa học, chống đạo văn và đảm bảo tính nguyên gốc của nghiên cứu.
* Xây dựng các diễn đàn trao đổi trực tuyến
Trong thời gian tới, báo chí Liên hiệp Hội Việt Nam cần nghiên cứu xây dựng các chuyên mục, diễn đàn đa chiều trên báo chí để trí thức có thể trao đổi, chia sẻ kinh nghiệm và đóng góp ý kiến phản biện, tạo cầu nối thông tin hiệu quả trong cộng đồng khoa học. Các diễn đàn này cần được thiết kế như một không gian mở, dân chủ để các nhà khoa học, chuyên gia có thể thảo luận về các vấn đề khoa học một cách tự do và xây dựng.
Cần phát triển các nền tảng thảo luận trực tuyến cho phép tương tác thời gian thực, chia sẻ tài liệu, tổ chức các hội thảo khoa học ảo. Điều này đặc biệt quan trọng trong bối cảnh hậu COVID-19 khi các hình thức giao tiếp trực tuyến trở nên phổ biến và hiệu quả.
* Xây dựng và củng cố đội ngũ làm báo chí khoa học, công nghệ
Báo chí Liên hiệp Hội Việt Nam cần lấy trí thức làm trung tâm, đồng thời tập trung trí thức hóa đội ngũ làm báo thông qua đào tạo, bồi dưỡng kiến thức chuyên môn về KH&CN cho đội ngũ phóng viên, biên tập viên để họ có thể sản xuất các sản phẩm báo chí chất lượng và chính xác. Ngày nay việc tổ chức các lớp tập huấn ứng dụng AI trong tác nghiệp báo chí đa phương tiện như đã được triển khai tại các khu vực là một ví dụ tích cực cần được nhân rộng.
Cần xây dựng chương trình đào tạo hệ thống và bài bản, bao gồm cả kiến thức cơ bản về khoa học công nghệ và các kỹ năng báo chí chuyên nghiệp. Đồng thời, tổ chức các khóa học ngắn hạn về những xu hướng công nghệ mới để đội ngũ luôn cập nhật kiến thức.
Công tác tổ chức tòa soạn cần bố trí tỷ lệ phù hợp cán bộ có chuyên môn, kinh nghiệm về khoa học kỹ thuật trong đội ngũ lãnh đạo từng cơ quan, đơn vị thuộc hệ thống. Đội ngũ lãnh đạo cần có tầm nhìn chiến lược về phát triển báo chí khoa học trong thời đại số, đồng thời có khả năng điều hành và phát triển tổ chức hiệu quả.
Tài liệu tham khảo
- Cục Thông tin khoa học và công nghệ quốc gia (2024), Báo cáo thống kê khoa học và công nghệ.
- Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam (2024), Báo cáo sơ kết thực hiện Quyết định 362/QĐ-TTg về quy hoạch phát triển và quản lý báo chí toàn quốc đến năm 2025.
- Phạm Ngọc Linh (2024), “Đánh giá 5 năm thực hiện quy hoạch phát triển và quản lý báo chí toàn quốc”, Hội thảo VUSTA ngày 5/11/2024.
- Lê Công Lương (2024), “Giải pháp phát triển mô hình các tạp chí khoa học”, Hội thảo VUSTA ngày 4/10/2024.
- Quyết định số 362/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ về phê duyệt Quy hoạch phát triển và quản lý báo chí toàn quốc đến năm 2025.
- Nghị quyết số 57-NQ/TW ngày 22/12/2024 của Bộ Chính trị về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số.
- Quyết định số 14/2014/QĐ-TTg ngày 14/02/2014 về hoạt động Tư vấn, Phản biện và Giám định xã hội của Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam.
Bài đăng Tạp chí Truyền thống và Phát triển số 10/2025
